cz
T3
:§ i
о i
Toshqinl
arni
tut
ish
uc
hu
n
k
o
'll
ar
Ь
а
ф
о
c
til
ad
i
Su
v
h
av
zal
ar
i.
B
o
g
'la
r.
k
o
'e
h
atz
o
rl
ar
va
sh
u
k
ab
il
ar
i
ba
rp
o
eti
sh
"5! i2
*3 Я ^
X g я
ъ
! |
я * &
> с с
£
° =
■1 -3 о Л
• f i s >■§
1 I I "3 f 3
1 1 1 1 1
i
| l
l
,
^
<2 §■
or
| , |
f I
5 s
uT uT c
__Я_Я Г5
J - p f l
§ » ' E p
я Я > ,g £
о с о Ь Е
. I
s s s j b
CQ 0
.4-si
х о *
f t
Ш А
Я & 0 | Й т > я
> с -p- S
j
^'C >
s S s g w g
V5‘—
jS С
c « '^ 1 & c я
1 |
б
| 1 , Щ
<£•§
e l
a
>*
J s . s p j s . -
I ' 1 - l s - I
ЗЬ-ЧЗ gf§!
J J S f i
CD E-= —
g -tfo L g ^
v 4
~ I f f
я-Ё 'я 5 ^"5
Ч£|Р”> §'•= §•
g g' > — O.-
^ a ^ ° o = s
я х > ■§
-efe -sg .
§ i - g - f
~ г-'
ы ^
щ
р
О g - ^ J
In
je
ne
rl
ik
ta
d
b
ir
tu
rla
ri
£3
T3
1 1
# 1 .
.> ^
— я
2 5
0 J2
1 ¥
# 1
Ё 15
1 P
I
f l f l #
С Г С Д г iS
IE •;= a- 2.25
3 C ^ j= JS
sr
3)
i
щ
з а ш
j§ 2 1 Ц ”т'4=
= a § s .g a
| 7 ° •= о E
fi •§ я E > 2
^ | - § °
•
Вй |
15
СЛ
M
I t
Й G
'•5
я
с
'5*
сг
Щ
Jo
y
n
in
g
ta
b
ii
y
sh
ar
o
it
id
an
maksimal
fo
y
d
a
la
n
ib
v
c
n
ik
a
l
re
ja
la
sh
ti
ri
sh
.
0
‘y
d
im
ch
u
q
u
r
jo
yl
ar
ig
a
tu
p
ro
q
so
lis
h
va
tu
b
in
i
tu
p
ro
q
bi
la
n
k
o
't
a
ri
sh
.
w
i
l
- t f l l S l f l
2 S " 0 ’c Ь я 'с
•5.3 Ё g - g s с
Ш = :
щ-g
-Ь “
l a
| i
l f ? g
J § О О-
я ~ —
с
f V I i
и Я
С 3 эд
Ш
■
• •'
Mm
^
i l l
щ
1
О
r-
о
о
(S
1
чО
О
С
П
O
'l
c
h
a
m
la
ri
,
m
:a
13
§■
3
6
1/У
•
(N
Т
Г
1
о
со
О
В ?
*?
ёр-
«л - С о
—
5 3
Щ
"i D
.
■§»
m
H
M
О
V-J
о
о
о
«о
О
i
V)
о
ш
1
о
»Г»
1
О
;a>
с
p
N
D
о
о
m
о
о
о
о
сч
о
о
СП
о
о
04
О
о
п
? с ?
I I ъ
гч 3 ^
^ с §*
8 | | .
о с о
(N 3
M
c5
I£
I t s
O g , ^
•с
t o
1
•с
*90 СГ
ш
>1
С
'ар
с w
ъ
Kam suv chiqaruvchi suglinka va soztuproqlardan tash
kil topgan jo ylarda oqava yoki m ajburiy oqiziluvchi
gorizontal drenajlar k o ‘zda tutilish kerak.
III.6.3. Hatarli geologik jarayonlardan himoyalash
Erroziya jarayoniga (siljish, jarlanish) moyil boflgan
su v o q im i qirg‘o qlarni, h u d u d n i funksional foydalanish
bilan b o g liq ravishda, m ahkam lash tadbirlarini ko‘zda tu
tish lozim . M iqdori faqatgina ja |a va d ren aj suvlari
shakllanuvchi oqim larda suv oqiziluvchi va drenaj kollek-
to rlarning tubiga qism an yoki t o ‘la tup ro q solinib, hosil
b o ‘lgan hududni k o ‘kalam zo r o ‘sim liklar, k o ‘p yarusli
transport inshootlari, kom m unal qurilm alar, savdo pavi-
lonlari Ь аф о etish kabilarda foydalaniladi.
Jala xavfi b o r hudud larda sh ah ar va boshqa aholi
yashash joylarining bosh rejasini ishlab chiqish, jalad an
muhofaza etish tadbirlarini jala oqimlaridan himoyalanish-
ning m intaqaviy sxemalari bilan bog‘langan holda amalga
oshirish kerak b o ‘ladi.
Iqtisodiy asoslashlar yetarli darajada b o ‘lgan holda
um um iy tavsifdagi tadbirlar (jaladan him oya to ‘g ‘onlari
qurish, soy va quruqliklarda q o ‘shim cha sig‘im lar Ь аф о
etish, jala oqimlari o ‘tuvchi hududni o ‘rmonzorlashtirish)
va muayyan joyni himoyalashga qaratilgan xususiy tavsif-
larga ega boMgan tadbirlar suv oqim larini kengaytirish,
aholi yashash joyining yuqori tarafidan h u dudni k o ‘ta -
rish, suv oqim larida jaladan him oyalash t o ‘siqlari qurish
kabilar qo‘llanishi m um kin.
D aryo o ‘zanlarining pastki qism ida joylashgan sh a
harlarni bahorgi erish-suv toshqinlaridan him oyalash eng
74
yuqori hisobiy suv gorizontidan 0,5 m dan kam bolm agan
belgigacha tuproq solish yoki hududni surishni, yoki SN iP
2.06.15-85 va S N iP 2.06.01-86 bo‘yicha to ‘siqlarloyihalab
qurilishi kerak.
C h o ckishga qarshi tadbirlar injener-geologik rayon-
lashtirish shartlariga muvofiq gruntlarning cho‘kishi turiga
ko‘ra aniqlanadi.
I
turdagi c h o ‘kishni b artaraf etish tad-
birlari asosiy quruvchi hisobidan am alga oshiriladi, II
turdagi ch o'kish n i b artaraf etishda bu tun o ‘zlashtiriladi-
gan h u d u dd a k o ‘p m artali suv bostirish, vertikal reja
lashtirish, shibbalash, gruntni qisman almashtirish ko‘zda
tutilishi kerak.
III.7. Shaharlarning hududiy rivojlanish ekologik
tamoyillari
III.7.1.
Ekstremal tabiiy-iqlimiy sharoitlarda
shaharlarning joylashish va rivojlanish xususiyatlari
Markaziy Osiyoning 300 m ln. gektarga yaqin hududi
ni sahro zonasi egallaydi. Sahro va yarim sahro sharoitlari-
da joylashish jam lanm a tarzida yuz beradi. Aholining o ‘rtacha
zichligi:
— sahroda — 4 kv. km ga 1 kishi;
— vohalarda — 1 kv. km ga 250 — 300 kishi.
Sahro zonasi c h a n g -to ‘zon sham ollar, atro f-m u h it-
ning qizib ketishi, qishloq xo‘jalik hududlarining suvsizli-
gi, o ‘simlik qoplam asining kamligi va ko‘chm a qum lar bi
lan tavsiflanadi. Qurilish uchun m aydon tanlashda quyi-
dagilami hisobga olish zarur:
75
— jo y relefi; -
— o ‘simlik turlari;
— tabiiy m anbalari;
— sug‘oriladigan yerlarda tu p ro q n in g qayta sho‘rIa-
nish ehtim oli;
— fizik-geografik jarayonlarning muddati.
S hah ar u c h u n tanlangan joy relefining xususiyati va
landshaftningxushm anzaraligi nuqtai nazaridan, odam -
lar hayoti uchun qulay sharoit yaratish va m e’moriy rejaviy
kompozitsiyaning noyobligi ma^alasiga javob berish lozim.
Sahro yoki yarim sahroni hujalikrish natijasida tu p ro q qatlam ini buzilishi, y a’ni deflyasi-
yasi ro‘y beradi. Bu esa atm osferaning changlanish jara-
yonini tezlashtirishga olib keladi. Deflyasiya jarayoni juda
kuchli bo‘lgan holda changli (qora) b o ‘ro n la rso d irb o ‘ladi.
Shuning uchun qurilishda tuproqning sifati albatta nazarga
olinishi kerak.
B unday zonalardagi shaharlar u ch u n sahroning no-
m a’qul ta’sirlaridan maksimal izolyatsiya qilingan jam lam a
yopiq rejaviy strukturalidir. Bunda shaharning aeratsiya va
insolyasiyasini hisobga olgan holda aerogeliotermik oriyenta-
tsiyasi ju d a m uhim rol o ‘ynaydi (18-rasm ).
Sham ol oqim ining turbulentligini va shahar hududla-
rida chang bosimini pasaytirish quyidagi omillarga bogliq:
— magistral ko‘chalari chegaralangan uzunlikka ega
bo‘lgan ko‘cha yo‘l tarmoqlarining yopiq halqa strukturasi:
— m aydonlarning o ch iq fazoviy o 'lc h a m la rin i qis-
qartirish;
— qavatlari bir xil bo‘lgan yoki qavatlaming chekkadan
markazga qarab o ‘sib borish tartibidagi shahar qurilishi;
76
18-rasm . Aerogeliotermik yo‘naltirishni hisobga olgan holda
sh a h ar bo ‘sh joylarining yopiq kom pakt rejaviy strukturasi
(V.A. K aram o‘shiyev bo‘yicha)
A — shahar bosh rejasi (yopiq struktura); В ~ turar — joy
rayoni (kompakt yopiq struktura); С — shahar aerogeliotermik
y o ‘nalganligi; a - ko ‘p bo‘ladigan nohush shamoiiar; b - oir
tomonlama xonadonlar uchun yo
7
qo 'yilmaydigan insolyatsiya sek-
tori; с — qizib ketish nurlanishi sektori.
—- bevosita tu rar-jo y qurilishida joylashgan uzluksiz
yopiq ko‘rinishidagi xizm at ko£rsatish tizim i;
— k o ‘kalam zorlashtirish tizim i — piyoda yo‘llarga
yaqinlashgan sug‘orish kanallari b o ‘ylab, kvartal (daha)
atrofi yerlari va dam olish joylarida.
Sahro hududlarida ommaviy dam olish joylarini tashkil
etish sharoiti nihoyatda chegaralangan. Bu esa shahar va aholi
yashash punktlari hududlarida om m aviy dam olish uchun
sun’iy tabiiy m uhit yaratishni taqozo etadi. Qishloqlararo
ommaviy dam olish joylarini mahalliy zonalar va dam olish
markazlari rekreatsion landshaft yaratish, sahrodagi har qanday
hududda dam olish maqsadlarida foydalaniladigan zaruriysharoit
va uning ajralmas qismidir. Unga quyidagilar kiradi:
— s u n ’iy rekreatsion suv havzalari va suv oqavalari
yaratish;
77
— c h o ‘milish joylari tashkil etish;
— hududni ko‘kalam zorlashtirish;
— obodonlashtirish (qirg‘oq va g ru n tlarn i m ustah-
kamlash va boshqalar);
S a h ro va yarim s a h ro la rd a s h a h a rla rn i k o ‘k a la m -
z o rla sh tiris h tiz im i aso sig a yashil n ih o lla rn i ah o li
to m o n id a n bevosita fo y d alan ilu v ch ilar (piyoda trassa-
lar, x o n ad o n oldi u c h a sk a la ri, b o la la r m a y d o n c h a la -
ri, katta yoshli aholining dam olish joylari va hokazolar)
su g ‘o rish k a n a la ri b o ‘ylab ekish kabi keng ta rq a lg a n
tizim b o ‘yicha yaratish tom oyili q o ^ilg am S h ah ar atrofi
zonasining eng zaruriy el'em enti — n o m a ’qul sham ollar
to m o n id a n u z lu k siz h a lq a k o ‘rin is h id a g i h im o y a
k a m a rid ir (19-rasm )..
1 9 -ra sm . S h a h a rn i rejalashtirish v a qurish.
a — 60 ming odamlik shaharning bosh rejasi; b
—
turar-joy
kvartal (daha)lari quriiishi; c,d — «uy-blok» turidagi turar-joy hovlisi.
78
III.7.2. Sun’iy sug‘orish, obodonlashtirish,
suv oqimining o‘zgarishi
S h ah ar va boshqa yashash joylarida yashil nihollarni
sug‘orish butu n o ‘sish davri m obaynida ko‘zda tutilishi
kerak.
Sug‘orish tizim lari su g 'o rish , bezakli suv chiqarish
(favvoralar) va m ikroiqlim vazifalarini birga olib borish,
q attiq to ‘sham alarni nam lash va yuvish uchun suv bilan
ta ’m inlashi, ham da barp o qilingan su n ’iy suv havzalarini
aylanishini ta ’m inlashi lozim.
Sug‘orish tizim ining suv sarfi quyidagi form ula orq
ali topiladi:
Q = Q ,+ Q
+ Q . ..+ Q
^
i e
^ s u g
^ oqava
'«oqizisn
^-suv
Bu yerda; Q sug. — yashil nihollarni sug‘orish u c h u n suv
sarfi;
О
— tarm cqnl
hosil qilish Va uni coMdi-
rish uch un kerak b o ‘lgan suv sarfi;
Q izish — 4a tti4 q o p lam alarin i nam lash va yuvish
u ch u n suv sarfi;
Qsiiv — suv havzalarini oqavaliligini hosil qiluvchi suv
sarfi.
Q attiq qoplam alarni nam lash va yuvish uchun keta-
digan sarfni 1 m 2 qoplam aga sutkasiga 3 L qilib belgilash
lozim.
79
IV b о b . S H A H A R S O Z L IK O B ’E K T L A M N I
LO YIHALAS H D A E K O L O G IK
M ASALALARNI H A L E T IS H
IV. 1. S an o at korxonalarini joylashtirishda havo
havzasini himoyalash
Shaharlarda sanoat o b ’ektlarini barpo etishda shahar
tashqi m uhitining ifloslanishiga jiddiy t a ’sir ko‘rsatuvchi
Ornil b o ‘lgan sham olning davomiylik rejimi, takrorlanishi
va tezligi hisobga olinadi.
t
Sanoat korxonalaridan chiqadigan zararli chiqindilari-
ning shahar seliteb hududiga va boshqa korxonalariga ta ’siri-
ning oldini olish uchun ular bilan zararli chiqindi manbala-
ri orasidagi sanitariya normalariga rioya qilish va ko‘kalam-
zorlashtirilgan sanitariya — atmosferaga chiqariluvchi zararli
chiqindi manbai bilan seliteb hudud chegarasigacha yoki bo
shqa zonagacha bo‘lgan masofa belgilanishi kerak.
Sanitariya-him oya zonalari — sanoat tizimi chegarasi
va seliteb hudud chegarasi orasidagi hududdir.
Sanoat korxonalari zararliligi, texnologik jarayonlari-
ning sharoit, chiqindilarni tozalash usuliga k o ‘ra 5 sinfga
b o ‘linadi, ularga m uvofiq ravishda sanitariya him oya
oraliqlarining o'lcham lari belgilanadi:
1 -sin f — 1000 m ; ' _
‘
j B L
2 -sin f — 500 m^.v •},< t,r .
.
r. i ' . vi ;
3 -sin f — 300 m^„
t ,
.
4 -s in f — 100 m ;
(M|
5 -sin f — 50 m.
A gar ayrim yirik san oat korxonalarining sanitariya-
him oya zonalari hatto 1 km da ham ularga tegishli seliteb
80
hududdagi zarursanitariya-gigiyenik sharoitlarni ta’m in-
lab bera olmasa, u holda sanitariya-him oya oraliqlarining
o'lcham lari hisoblash orqali aniqlanadi va Sog‘liqni-saq-
lash vazirligi va Davarxitektqurilish q o ‘mitasi bilan birga-
likda belgilanadi.
Rejaviy tashkillashtirishda 4 asosiy zonaga boMinadi:
1. C a n o at atrofi him oya k o ‘kalam zori (sanitariya-
him oya zonasining um um iy m aydoni 13—56 %);
2. Seliteb atrof himoya ko‘kalamzori (17—58 %);
3. Rejalashtirishda foydalaniladigan zona (11—45 %);
4. Qishloq xo‘jaligi uch un foydalaniladigan zona (10
km dan ko‘proq uzoqlikka ega b o ‘lgan sanitariya-him oya
zonasi uchu n ) (20-rasm ).
Shakllangan shaharlarda sanitariya-himoya zonasining
quyidagi uch xarakteristik turi bo'lishi m um kin:
— aylanm a (turar-jo y qurilishlari korxonani b u tu n -
lay o ‘rab olgan hoi);
— sektor k o ‘rinishida (tu rar-jo y qurilishlari korxo
nani qisman o ‘rab olgan va zavod seliteb hududini chega-
ralovchi asosiy tabiiy to'siqqa yopishgan holda);
— trapetsiya ko‘rinishida (korxona seliteb zonadan aj-
rab qolganida).
Ifloslanish sharoiti va foydalaniladigan o ‘simlik turlariga
ko‘ra sanitariya-himoya zonasining hisobiy maydoni zonaning
um um iy hududini 33 - 80 % atrofida b o ‘lishi m umkin.
Sanitariya-him oya zonasi param etrlarini belgilovchi
him oya ko'kalam zori tashkil etishning asosiy funksional
yo‘nalishi zararli chiqindilarni neytrallashdir.
K orxonalar to ‘p -to ‘p k o ‘rinishida joylashgan b o ‘lsa,
sanoat zararli chiqindilari konsentrasiyasi oshishi m umkin.
81
ШШШ&.
Uglerod oksidi
Oltingugurt gazi
A zbt oksidi
г^НШЬта
Rejaviy
►
inlaqa osli
2 0 - ra s m .
Sanitariya-him oya m intaqasini funksional
tashkillashtirish sxemasi
7 —
bosh korxona; 2 — seliteb hudud; 3 — birga bo ‘ladigan
korxonalar, kommunal-transport ob ’ektlari va sanoat majmuasining
jamoat markazi; 4 — sanoat majmuasining jamoat markazi; 5 —
sanoat atrof himoya ко ‘kalamzorning bosh korxonaga yaqinla-
shuvining hisobiy oratig‘i; 6 — birga bo‘ladigan korxonalarning
bosh korxonaga yaqinlashuvi sanitar jamoat markazining hisobiy
oralig
7; 7 —
sanoat majmuasi jamoat markazining joylanishini
sanitar chegarasini belgilovchi sanoat chiqindi lari: chang, oltin
gugurt gazi, uglerod oksidi, azot oksidi va boshqalarni hisobiy
oralig‘i; A ] — sanoat oldi ko ‘kalamzorlashtirish mintaqasi; A2 —
seliteb oldi ко ‘kalamzorlashtirish mintaqasi; В — rejalashtirish
uchun m o‘Ijallangan mintaqa; V — qishloq xojaligida foydalana-
digan mintaqa; A — zavodoldi mintaqaosti; A2. — sanoatoldi
ko ‘kalamzorinijoylashtirish mintaqasi; Bt — rejalashtiruvda foy
dalaniladigan sanitar chegaralov mintaqaosti; B2 — birga keladi-
gan ishlab chiqarish joylashtiriladigan mintaqaosti; B3 — kommu-
nalosti; A2t — seliteb k o ‘kalamzori joylashtiriladigan mintaqaosti;
A22 — jamoat markazi joylashtiriladigan mintaqaosti.
Shu m unosabat bilan korxonalar ishlab chiqarish chiqin-
dilari ajralib chiqishining sanitar tavsiflari, ulaming xarakteri
va qiymati, ham da um um iy ta ’siri b o ‘yicha farqlanadi.
82
Sanoat uzellari va rayonlam i joylashtirish va tashkil-
lashtirish yo‘llari ko‘p jihatdan tabiiy-iqlim sharoitiga ko‘ra
belgilanadi (zararli to 'p la m la rn in g yig'ilishi va to ‘pla-
nishining atm osfera sharoiti, joy relyefi, o ‘simliklar tavsifi
va boshqalar).
Shu sababdan korxonalarni sanitar tavsif b o ‘yicha aj-
ratiladi va ularni maqsadga muvofiq ravishda guruhlanishi-
ni va shahardagi oVni aniqlanadi;
— ayrim;
— ketm a-ket, ko‘pqatorli.
Sanoat rayonlari ishlab chiqarishning sanitar-klassi-
fikasiyasiga, transport aloqasiga va seliteb hududga nisbatan
joylashuv sharoitiga ko‘ra uch toifaga b o ‘linadi:
I toifa — katta miqyosda ishlab chiqarish zararli m od
dalar ajratuvchi korxonalarga ega boMgan sanoat rayonla
ri, seliteb hududdan kam ida 500 - 800 m masofada joyla-
shishi kerak;
II toifa — u n c h a k o ‘p b o ‘lm agan zararli m oddalar
ajratuvchi korxonalarga ega boMgan sanoat rayonlari, seliteb
hududdan kam ida 50 — 30 m m asofada joylashishi kerak.
III toifa — atrof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatmaydigan
yoki juda kam miqdorda zararli moddalar ajratuvchi korxonalaiga
ega boMgan sanoat rayonlari, seliteb hududga bevosita yaqin
joyda yoki undan 50 m masofada joylashtiriladi.
Zararli chiqindilarni oson tarqaladigan hollarda sano
at zonasini yuqoriroq sathda joylashtirish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Relyef ko'rinishi orol holatida b o ‘lganida seliteb hudud
va sanoat rayonlari relefining ekranlanuvchi shaklida ayrim-
ayrim joylashtirish maqsadga muvofiqdir.
Xorij amaliyotida shaharlarni funksional zonalash-
tirishda relef shaklidan zararli m oddalam ing tarqalish .
yo‘liga to ‘siq sifatida foydalanish misollari uchraydi. Bu
iflos m oddalam ing katta qismi qurilish hududidan holis
b o ‘lgan san itar-him o y a zonasining m axsus ajratilgan
joylariga tushadi.
Havo tarkibidagi ajralm a m oddalam ing konsentra-
siyasini pasaytirish uchun baland dudburonlar q o ‘lla-
niladi.
Dudburon quvuri qancha baland b ^ ‘lsa, yer ustki
qatlamidagi zararli ajralmalar konsentrasiyasi shunchalik
kamayadi, biroq uning ta’sir radiusi oshadi. Zararli ajrat-
malar miqdori o‘zgarmagan va xatarli meteorologik holatlar
bo‘lmagan holda dudburon quvurlari uzunligi 50 m dan
100, 200 va 250 m ga oshishi, zararli ajratmalar konsen-
trasiyasini tegishlicha 3, 8 ,1 2 martaga kamaytiradi, biroq
bundan dudburon quvuri balandligi 10 — 40 karra osh-
ganda maksimal ifloslanish zonasi tegishli ravishda 2 ,4 , 5
marta oshadi. Bu usul faqatgina aholi uncha zich bo‘lmagan
va qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish uchun foyda-
lanilmaydigan hududlarda qo‘llanishi mumkin.
1У.2. Shahar muhitini transporting zararli
ta’siridan himoyalash
Xalqaro, shahar ichi va shahar atrofi transportining
rivojlanishi bilan transportning atrof-m uhitga bo‘lgan
nom a’qul ta ’siri (akustik noqulaylik, vibrasiya, zararli
ajratmalar. Transport kommunikasiyalari o ‘tkazish nati-
jasida bo‘ladigan tabiat majmuasidagi ekologik aloqalaming
buzilishi) bilan bog'liq bo‘lgan ekologik va gigiyenik
masalalarning ahamiyati oshib boradi.
Transport tizim ining turli qismlari, atrof-muhitga
tavsifi va ko‘lami bo‘yicha tuiiicha ta’sir ko‘rsatadi (5-jadval).
5 - j a d va l
T ra n sp o rtin g atrof-muhitga bo‘lgan ta ’sir turlari
Mo
t/ r
N om a’qul
ta ’sirlarning
turlari
о
">
<
b
Su
v
tr
a
n
sp
o
rt
i
H
a
v
o
tr
a
n
sp
o
rt
i
M
e
tr
o
p
o
li
te
n
T
ra
m
v
a
y
.
M
o
n
o
re
ls
1
Havoning
ifloslanishi
+
-
+
+
-
-
-
*2. Y er usti
tuprog‘ining
+
-
-
+
-
-
-
ifloslanishi
3. Suv ifloslanishi
+
-
+
-
-
-
-
4. Shovqin
+
+
+•
+
+
-
5. Vibrasiya
+
+
-
-
+
+
+
6.
Elektromagnetizm
+
+
-
-
+
+
+
7.
G eomorfologiya n i
'
hudud tuzilishining
-
-
-
-
+
-
-
buzilishi
Transportning zararli ta ’sirlarini neytrallashni ta’min-
lovchi asosiy rejaviy usul-hududiy ajratishlardir.
Chunki guruhli joylashtirish tizim ida transport alo-
qalarini shakllantirishda qimmatli landshaftlar hududidan,
qishloq xo‘jaligi va o ‘rm onchilikda foydalaniladigan
hududlardan transport tarmoqlari chiziqli elementlarini
trassalashga yo‘l qo‘yilmaydi.
S o h a v iy re ja la s h tiris h lo y ih a b o s q ic h id a tra n s p o rt
o q im la ri to v u sh b o sim i b o ‘y ic h a o ‘rg an ilg an m a ’lu m o t-
larga k o ‘ra quyidagi jadvaldagilar bo‘yicha tuzatish kiritilgan
h o ld a q abu l qilinishi lo z im (6-jadval):
6 - j a d v a l
T a ’sir etu v ch i o m il
D B A g a tuzatish
Y urish qism idagi yo‘l q o p lam asi turi:
A sfalto -b eto n
0
B eton
+3
Q uym a g ‘ishtlardan
+5
Y urish qism lari o rasid ag i ajratuvchi
polosaning kengligi, m:
3 d a n kam
3 - 7
7 - 1 5
1 5 - 3 0
Q u rilish turi:
— q urilish yo‘n alish lari orasidagi ko‘cha
kengligi, (...m ) b o ‘lgan ikki to m o n lam a:
10 d a n kam
+ 2
10
+ 2
1 0 - 2 5
+1
2 3 - 4 0
0
40 d a n k o ‘p
-1
*1*1
С 1*11 *
*1
*
1 *
— q urilish yo n a lish la n va yurish qism lari
chekkasi orasidagi m asofa (...m ),
b o ‘lganida -b irto m o n lam a:
5 d a n kam
+1
5 - 1 0
0
10 d a n k o ‘p
-1
S h a h a r b osh rejasini ishlab ch iq ish ja ra y o n id a , o qilona
tr a n s p o r t rejav iy s tru k tu ra s in i ta n la s h y o 'li b ila n u n in g
86
akustik rejimini m uvofiqlashtirish m um kin. Zam onaviy yirik
sh a h a rla rg a xos aso siy sa lb iy h o lat q u y id ag ilard an iborat:
— y u k tashish h a ra k a tin in g tarm o q lig i;
— a v to m o b illash tirish n in g g u lla b -y a sh n ash i sh aro iti-
d a k o ‘c h a -y o ‘1 ta rm o g ‘ining n ih o y atd a tig‘izligi.
Bu ikki o m il s h a h a r n i fu n k sio n a l-fa z o v iy k o ‘rk a m -
lashtiruvi va tra n sp o rt tarm o q lari vazifasiga kiradi, h arakat
tezligiga, tran sp o rt turiga k o ‘rashakallantirish hisobiga m u-
v o fiq lash tirilish i m u m k in (21, 2 2 -ra sm la r).
U m u m s h a h a rte z y u ra r avtom obil y o ‘llari tizim ini loy-
ih a la s h d a m a g is tra lla rn in g tu r a r - jo y ra y o n la rin i zararli
t a ’sirin i h iso b g a o lish lo z im b o l a d i . Y o ‘lla rn i b u z u q
jo y la rd a n o ‘tk a z is h d a ja r lik z o n a la rid a ta b iiy e k ra n la r-
q iy alik lar vujudga keladi. B u n d a n k elad ig an s a m a ra u lar-
n in g balandligiga bog‘liq.
T u r a r jo y b in o la rid a sh o v q in m a n b a i a v to m o b il va
t e m ir y o ‘l tr a n s p o r ti, te m ir y o i tr a n s p o r t o b ’e k tla ri,
21-rasm. 800 ming kishilik aholiga ega bo‘lgan shahar radial-
halqali strukturasini (a),
chiziqli polosa strukturasiga (6) va radial
strukturani shaharni rivojlanishini daryo bo‘ylab amalga oshgani-
da chiziqli-polosalikka (c) o'zgartirish sxemasi.
7 —
ka tta tezlikli (tezyurar) avtom obil y o ‘llari; 2 —
umumshahar ahmiyatiga ega bo ‘lgan magistmllar; 3
—
tuman
ahamiyatiga ega magistrallar; 4 — metropoliten liniyalari.
87
= ф ! —
2
- 3
----- 4
сага 5
м . 6
22-rasm.
A tro f-m u h it sog‘Iomlanishi talablarini hisobga oluvchi
yirik s h a h a r n in g istiqbolli tr a n s p o r t rejav iy -stru k tu rasi sxem asi.
1
—
katta tezlikli (tezyurar) avtdfnobilyo'llari; 2
—
uzluksiz
harakatlar magistral!; Щ
—
yuk tashuv y o ‘/lari; 4 — harakat
boshqariladigan yo ‘liar; 5
—
sanoat hududlari; 6 — shahar markazi.
fu q a ro aviasiyasi s a m o ly o t va v e rto ly o tla ri, k o m m u n a l-
tra n s p o rt va sa n o a t k o rx o n alari, o ch iq tra n sfo rm a to r p o d -
sta n s iy a la ri, n aso s q u rilm a la ri va q o z o n x o n a la r boMishi
m u m k in .
T u ra r-jo y q u rilm a la rid a sh o v q in k e ltirib c h iq a ru v c h i
m a n b a la r d o im b ir jo y d a tu ru v c h i, h a ra k a td a b o ‘lgan, d o
im iy darajadagi sho vqin tarq atad ig an v a d o im iy b o ‘lm agan
(u z u q -u z u q ) k ab i tu rla rg a tu rk u m la n a d i.
D o im iy sh o v q in n in g m e ’y o rlan g an o m il to v u sh bosi-
m i
L
n in g oktavali darajasi, c h asto ta n in g oktavali polosasi-
d a d B hisobida olinadi. D o im iy shovqinni taxm iniy baholash
u c h u n to v u sh darajasi
LA ,
dB A . d a n foydalaniladi.
Bosh reja bosqichida tra n sp o rt o qim laridan b o ‘lgan to -
v u s h n in g e k v iv alen t d arajasi
LA
ekv. n i tr a n s p o r t o q im i-
ning yaqinroq polosasidan 7,5 m . m asofada joylashgan n u q -
tasi u c h u n k o cc h a - y o ‘l ta rm o q la ri x a rita sin in g ish lab c h i
qish q o ‘llanm asida keltirilgan n o m o g ram m a b o ‘yicha an iq -
lan ish i lozim .
88
T ra n s p o rt o q im la rin in g m iq d o riy tavsiflari b o lm a y ,
k o ‘c h a va yo‘llarn in g toifasi m a ’lu m boMgan holda, tra n s
p o rt s h o v q in in g e k v iv a le n t to v u sh d ara jasin i 7 - jad v al
(Q M Q 2 .0 7 .0 1 -9 4 ) b o by ich a an iq la sh lozim (7-jadval).
7 - j a d v a l
K o‘c h a va yoMlar toifasi
Ikkala yo‘nalish
b o 'y ich a yurish
qism laridagi
harakat
polosasi soni
Ekvivalent tovush
darajasi
LA
ekv, dBA
1
2
3
T e z y u ra r y o 'lla r
Ja m o a t aham iyatiga ega
boMgan m agistral k o ‘c h a
va yoMlar:
6
86
T o 'x to v siz harakat
5
84
8
85
B oshqariladigan h arak at
4
81
R ayonlardagi harakat
6
82
4
81
M ahalliy aham iyatiga ega
boMgan k o 'ch a va yo‘llar:
6
82
T u ra r-jo y binolari jo y
2
73
lashgan k o 'c h a la r
2
79
Sanoat va kom m unal
o m b o rla r joylashgan
ray o n lar
4
81
A e ro p o rt va a ero d ro m larn i am aldagi Q M Q talablariga
m u v o fiq s e lite b h u d u d d a n u c h ish h a v fsizlig in i va d a v la t
sta n d a rtlari belgilagan y o ‘l q o ‘yiluvchi aviasiya shovqinini
t a ’m in lo v ch i m asofaga joylashtiriladi (8-jadval).
89
8-jadval
T a’sir vaqti
Tovushning maksimal darajasi
(dBA)
Kunduzi soat 7 dan 23 gacha
85
Kechasi soat 23 dan 6 gacha
75
Sam olyotlam ing uchish trassalari turar-joy binolari-
dan tashqarida, suv havzalari, k o ‘m -k o ‘k m aysazorlar,
sanitar-him o y a zonalari, avtom obil va tem ir y o ‘llam ing
ajratish polosalari ustidan o ‘tkazi!ishi Idzim.
T em ir yo‘l magistrali atrofida joylashgan sh'aharda yuk
poyezdlarini shaharga kiritm ay o ‘tkazib yuborish uchun
aylanib o ‘tadigan tem ir yo‘l k o ‘zda tutilishi lozim.
23-rasm.
M urakkab relefda transport shovqiniga qarshi
kurashish.
A
—
qurilishni transport magistrali dan pastga joy lash tirilgan-
da: 1 - to‘g ‘ri yechim; 2 - noto‘g ‘riyechim.
В - qurilshni transport magistra/idan yuqoriga joylashtiril-
ganda: 1 — to‘g ‘riyechim; 2 — noto‘g ‘riyechim.
90
Yirik sh aharlar u c h u n sh ah ard an uzoq rayonlar va
m arkaz orasidagi alo q a uch un m o ‘ljallangan tezyurar
avto y o‘llar barpo etish istiqbolli k o 'rin ad i. Tezyurar
a v to y o lla rn in g s h a k lla n tirish n i ekologik aham iyati
quyidagilardan iborat:
— s h a h a rla ra ro tr a n z itn in g k a tta q ism in i s h a h a r
hududi atrofidagi ay lan m a va halqa yo‘llar tizim iga jalb
etish;
— bosh transp ort oqim larini m arkaziy rayonlardan
ajratish (urinm a halqa yoMlar);
— m urakkab relef sharoitida qurilishlar adir joylarda
shunday joylashishi kerakki, yo m agistral qurilishdan
yuqoriroq, yo qurilish m agistraldan yuqorida joylashishi
lozim (23-rasm).
Y o‘l atrofidagi shovqindan him oyalash inshootlariga
quyidagilar taaluqlidir:
— to ‘km ada joylashgan magistral yo‘llar;
— qazilm ada joylashgan magistral yo‘llar;
— estakadada joylashgan magistral yo‘llar.
B unda shaharning yer osti fazosidan foydalanishlari
va transportni piyodalardan ajralishi yuz beradi, ya’ni piyoda
makoni vujudga keladi (24-rasm ).
Shovqindan him oyalash nuqtai nazaridan zonalash
tirish tamoyili sam araliroq hisoblanadi (25-rasm ).
M agistrallararo hududning ichkariga qarab turar-joy
binolari qavatlilik sonini asta-sekin oshirib borish tam oy
ili ham samarali hisoblanadi.
H o rijd a y o ‘lla rn i k e tm a -k e t «ajratish» (h u d d i d a -
rax t sh o x lari k a b i), p iy o d a va tra n s p o rt y o 'lla r in i aj-
ra tib , h a r a k a tn in g b e to ‘x to v lig ig a va o q im lilig ig a
91
24-rasm.
Y o‘l yoqasidagi shovqindan him oya inshootlariga va
ekranlashtiruvchi elem en tlarg a misoilar.
Shovqindan himoya ekrani a
-
to ‘kmada; b - qazilmada; с -
estakadada; 1 — shovqin manbai; 2 — temirbeton shovqindan himoya
devori; 3 - to ‘kma grunt (to ‘kma); 4 — estakada; 5 - qazilma; 6 -
tirgak devor;
7 —
ajratish polosasidagi temirbeton shovqindan himoya
devori; 8 — tovush soyasining mintaqaviy chegarasi.
Ekranlashtiruvchi inshootlar: g — estakadada; d — qazilma
da; 1 — mavjud binolar; 2 — transporting harakat polosasi; 3 —
avtoshohbekatlar; 4 — shaffof akustik to (siq; 5 — avtomobil
to ‘xtab turish joylari; 6 — o ‘yin maydonchalari; 7 —fontan; 8 —
yig ‘та temirbeton orayopma balkalari; 9 — qazilma uchastkasini
yopish; 10 — ekranlashtiruvchi temirbeton to ‘siq (AQSh)
e ris h is h o rq a li b o g ‘la m la r s o n i e n g k a m b o ‘lis h i b ila n
ta v s if la n a d ig a n ( u n d a g i b o g i a n i s h n i n g y a g o n a s h a k li
o d a td a g i c h o r r a h a o ‘rn ig a o d d iy b irik u v ) k o ‘c h a - y o ‘l
t a r m o g ‘i q u r ilis h n in g o r g a n ik tiz im i k e n g t a r q a lg a n -
d i r ( 2 6 - r a s m ) .
Y angi q u rilish s h a ro itid a o q ilo n a sh o v q in rejim in i
t a ’m in la b b e ra o lad ig a n y o ‘l- a tr o f e k ra n la ri sifatid a b in o
asosi g ru n tid a n t o ‘kib hosil q ilin u v c h i m ax su s tu p ro q
А
25-rasm.
S h o v q i n d a n h im o y a la s h m a q s a d i d a m agistral
h u d u d la rn i m in ta q a la s h .
A — magistral oldi hududini mintaqalashtirish sxemasi
(Fransiya):
I
— I I — tuproq kavalyerini (uyumi) o ‘z ichiga olgan shovq
indan himoyalash mintaqalari; 1 — shovqin manbai; 2 — aholiga
xizm at ко ‘rsatuvchi zararsiz sanoat korxonalari va muassasalar;
3 — qavatlari bo ‘yicha mintaqalangan va turar-joy xonalari bir
tarafga yo ‘naltirilgan turar-joy qurilishi.
A
26-rasm. Shaharlarning organik tizimi.
A — Margarstenxoe-2; В — Zenneshtadt.
93
27-rasm.
Y o‘l yoqasldagi ekranlashtiruvchi inshoot.
I — yo
7
yoqasi ekranlashtiruvchi inshootlarning variant lari.
1 — shovqin manbai; 2 — temirbeton shovqindan himoya devori;
3 — grunt to'km asi (uyumi, kava/yer); 4 — tovush soyasining
chegarasi;
II — Grunt bilan to ‘Idirilgan tayyor y ig ‘ma — ajratma
elem entlardan iborat y o ‘l yoqasi ekranlashtiruvchi inshoot
variantlari;
III — ekranlashtiruvchi shovqindan himoya inshoot lari; a, b,
с — tuproq uyumlari (kavalyerlar); d, e — pogbnali to ‘kmalar;
f — ayrim jardinerlaming qirqimi va rejasi; j — y ig ‘ma ekranlar
uchun relefli va P simon qoliplar.
uyum lari-kavalerlar q o ‘llanadi, nishoblik va ad irlam i esa —
k o ‘kalam zorlashtiriladi.
B o ‘sh h u d u d b o ‘lm a g a n h o ld a k o ‘p m a q s a d la rd a
qoM laniluvchi sh o v q in d a n h im o y a ek ran lari (te m irb e to n -
li, a lly u m in d a n , p la s tm a s s a d a n , p o ‘la td a n ) , h a m d a A
shakldagi ra m a la r k o ‘rinishidagi zin a sim o n t o ‘k m ala r-ja r-
d in e rla r hosil q ilin ad i (2 7 -ra sm ).
S h a h a r a tro f-m u h itin i sh o v q in d a n h im o y a q ilish n in g
h u d u d n i rejalashtiruvi aspek tlari b ilan b ir q a to rd a b izn in g
m am lakatim izda va horijda atrof-m u h itga m avjud transport
94
tu rla rin in g salbiy t a ’sirini p a say tirish n in g istiqbolli texnik
v ositalarin i to p ish b o ‘y ich a jad al is h la ro lib borilm oqda.
Bularga:
1) y o q ilg 'in in g yangi z a h a rli m o d d a la rn i k am ro q aj-
ratuvchi turlariga o ‘tish;
2) tr a n s p o r t v o sita la rin in g m av ju d tu rla rin i k o n st-
ru k tiv y e c h im la rin i m u k a m m a lla sh tiris h ;
3) tr a n s p o r tn in g k o ‘c h a siz y u ru v c h i tu rla rin i rivoj
lan tirish ;
4) m agnit yostiqchasida yuruvchi transportni barpo etish;
5) h av o yostiqchasida yuruvchi tran sp o rtn i b a rp o etish;
6) tra n s p o rtn in g q u v u r ( to n n e l) d a y u ru v ch i tu rlarin i
yaratish.
IV.3. Turar-joy hududining mikroiqlimini yaxshilash
H a r b ir m u a y y a n s h a h a r y o k i a h o li p u n k tin in g ta -
b iiy -iq lim s h a ro itin i b a h o la s h n a tija sid a tu ra r-jo y h u d u
d in in g m ik ro iq lim in i y a x sh ilash b o ‘y ic h a (in so ly asiy a,
y o ‘n alish i o q ilo n a aeratsiy a, s h a m o ld a n m u h o fa z a c h a n g
h a ra k a tin i m u v o fiq lash ) gigiyenik ta la b la r a n iq la n ad i.
H o z irg i v a q td a m ik ro iq lim o m illa rin i m u v o fiq la sh
b o ‘y ic h a tu ra r-jo y q u rilish la rin in g a y rim m e ’m o riy -re ja -
viy y e c h im la rin in g (q u rilish n in g u su li va tu ri, k o 'k a la m -
z o rla sh tiris h v a o b o d o n la s h tiris h u su lla ri) sa m a ra d o rlig i
aniqlangan.
IV.3.1. Turar-joy qurilishining insolyatsiyasi
T u ra r-jo y insolyatsiyasi quyidagilarga bogMiq:
1. D erazalam ingshakli, konstm ksiyasi va o ‘lcham lariga;
95
2. D e r a z a la r n in g u fq ta r a f la r ig a n is b a ta n y o ‘n a l-
g anlig ig a;
3. B in o u n s u r l a r i n i n g d e ra z a g a n is b a ta n jo y la s h -
g an lig ig a;
.
4 . T u r a r - jo y b in o s ig a n is b a ta n u n i o ‘ra b tu r u v c h i
b in o la rn in g jo y la sh u v ig a .
B inolarning b a rc h a turlari insolyasiyaga k o ‘ra quyidagi
binolaiga ajratiladi:
— c h e g a ra la n m a g a n y o ‘nalishli;
— q ism a n c h e g a ra la n g a n y o ‘nalishli;
— ch eg a rala n g an y o ‘nalishli.
Faqatgina qurilishni loyihalash bosqichida nazaiga olinishi
m um kin bo‘lgan insolyasiyaning davomiyligiga b o ‘lgan talablar
b ilan b irq a to rd a tu ra r-jo y uylarining rejasini t o ‘g ‘ri tanlash
u c h u n x o n a d o n la m i y o ‘naltirish m e ’yorlari h a m kiritiladi.
T abiiy yoritilish jad v ald ag i m a ’lu m o tlarg a k o ‘ra qabul
qilinishi lo zim (9-jadval).
9 - j a d v a l
Xonalar
Geografik
kenglik
Turar-joy binolari xonalarning tabiiy
yoritilganlik bo‘yicha m e’yoriy
у
koeffisentlari
Derazalaring ufq tarafiga ko‘ra joylashishi
136-225°
225-315°
465-136°
316-45“
Turar-joy
xonalari
shimoliy
Oshxonalar
40° sh.k
0,3
0,3
0,3
Jam oat aha
miyatiga ega
xona
40° sh.k va
janubroq
0,2
0,2
0,?
Zinapoya
kataklari
um um iy
yo‘laklar
Mamma
joy
uchun
0,1
0,1
0,1
96
T u r a r - j o y b i n o l a r i n i g e o g r a f ik k e n g lik b o ‘y ic h a
y o ‘ n a ltir is h , ta b iiy y o r itilg a n lik u c h u n lo z im b o l g a n
s h a r o itn i y o m o n la s h tir m a s d a n , x o n a la r d a q u y o sh ra -
d iatsiy a sin i a n c h a g in a c h e g a ra la y d i va tab iiy sh a m o lla -
t is h n i y a x s h ila s h g a o lib k e la d i. Iss iq j o y la r n in g xos
x u s u s ly a ti o s m o n y u q o r i d a r a ja d a y o r u g elig id ir, y a ’ni
m o ‘ta d il p o y a s la rg a q a r a g a n d a 3 — 4 m a rta yuqoriroq.
B u h o la tn i h is o b g a o lg a n h o l d a i n t e r e r d a a n c h a g in a
c h u q u r r o q x o n a la r n i k o ‘z d a t u t i l i s h i , h a m d a d e r a z a
y u z a la r in i u l a r n in g b a la n d lig in i k a m a y tir is h h iso b ig a
q isq a rtiris h lo z im b o ‘lad i.
T u r a r - j o y x o n a l a r i n i n g in s o ly a s iy a s i b ila n b ir
q a to r d a t u r a r - j o y q u r ilis h h u d u d i: b o l a l a r o ‘y n a y d i-
g a n m a y d o n c h a l a r , x iy o b o n la r , p iy o d a y o M ak lari,
c h o ‘ m i l i s h h o v u z c h a l a r i h a m q u y o s h n u r i d a n
b a h r a m a n d boM ishi k e ra k .
T o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri tu s h u v c h i q u y o s h n u r id a n ( in -
s o ly a s iy a ) b o ‘la k t u r a r - j o y h u d u d i n i re ja v iy t a s h k il-
la s h tir is h d a tu r li y u z a la r d a n s in g a n v a q a y tg a n n u r la -
n ish n in g h a m a h a m iy a ti k a tta . B u n d a y y u zalarg a quyosh
n u r i n i n g t u s h i s h i n i c h e g a r a l a s h , k o ‘ k a l a m z o r
o ‘s im l ik l a r v a m a x s u s k o n s t r u k t i v q u r i l m a l a r ( fa s a d
b o ‘y la b g o r iz o n ta l s o y a b o n la r , v e r tik a l t o ‘s q ic h la r,
e k r a n l a r , k a r n i z l a r , b a l k o n l a r v a b o s h q a la r ) o r q a li
erishiladi.
Q urilishda yuzalardan singan va qaytgan radiatsiya nur-
la n is h in in g ta rq a lis h tavsifi q u y id ag i k o ‘rin is h d a n a m o -
y o n b o ‘lad i (10-jadval):
97
1 0 - j a d v a I
A k sla n g an (q ay tg a n ) radiatsiya
G eografik yo‘nalish
Q aytish m asofasi
JS h va J
Y u zad an 4—5 m
J G ‘
7 - 8 m
S h G ‘
5 - 6
Issiqii
nurlanishi
G ‘
15—16 m
S haharsozlik m an ev rch an lig b x o n ad o n lard a kerak
bo‘lgan insolyasiya m e’yori va qizib ketishdan himoyalash-
ning m inim al darajasini ta ’minlash uchun uy fasadini ufq
tom onlariga n isbatan y o'naltirish ni taqsim lash, bir, ikki
va uch xonali xonadonlarda bir xonaga, besh va olti xonali
xonadonlarda esa kam ida 2 xonaga quyosh nuri to ‘g‘ridan-
to ‘g ‘ri tushishi kerak.
IV.3.2. Turar-joy qurilishni aeratsiyasi
M azkur jarayonning m ohiyati — bino, k o ‘kalam zor-
lashtirilgan obodonlashtirish elem entlari k o ‘rinishidagi
q o ‘zg‘alm as to 'siq lar va havoning harakatdagi oqim ining
o ‘zaro ta’siridir. Qurilma havo oqimiga ta’sir ko'rsatadi, uning
yo‘nalishini deformasiyalaydi, tezligini o ‘zgartiradi.
B a’zan qurilish te m p e ra tu ra farqi tufayli ayrim
uchastkalar orasida havo bosim ining o ‘zgarishidan hosil
b o ‘luvchi su n ’iy m ayin shabadaga sababchi b o ‘ladi.
Sham ol boshqa iqlimiy om illar (yuzadagi havo haro-
rati, havo nam ligi) birga b o ‘lishi bilan tu rar-joy qurilishi
fazosining m ikroiqlim ini shakllantirishga t a ’sir etadi.
98
S ahro shaharlari tu rar-jo y qurilishini m e’m oriy -
rejaviy tashkillashtirishdagi asosiy talablardan biri —
chang-to‘zonlisham oldan himoya hisoblanadi.
Turar-joy qurilishini chang-to‘zonli shamoldan him o
yalash m aqsadidagi tashkillashtirish uslublari quyidagi-
lardan iborat:
1. Shamol oqimiga qarshi qurilish va ko‘kalamzor ko‘ri-
nishidagi uzluksiz t o ‘siqlar tizim i hosil qilish.
2. Zichligi va qavatliligi bo'yicha nisbatan bir zayldagi
rejaviy strukturali qurilishni shakllantirish.
3. Katta ochiq fazolarni yashil nihollaryoki obodon-
lashtirish unsurlari bilan qism larga ajratish.
4. T u rar-joy guruhlari strukturasiga m aktabgacha
boMgan muassasalarni joylashtirish.
5. T urar-joy majmuasiga yaxlit xizm at ko‘rsatish m u-
assasalarini joylashtirish.
6. Shamolning ko‘proq bo‘ladigan yo‘nalishga реф еп -
dikulyar ravishda keng k o ech alar joylashtirish va sham ol
kuchini, ham da ko‘chalardagi chang to ‘zonni pasaytirish
uchun ko‘chalarni ko‘kalam zorlashtirish.
7. Turar-joy binolarini Ь аф о etishda yuqori darajadagi
changdan himoyalash hossasiga ega b o lg a n konstruksiya-
lar q o ‘llash (28-rasm ).
H im oya turidagi hovlilarga ega b o ‘lgan turar-joy gu
ruhlari m e ’m oriy-rejaviy strukturasining tuslari:
1. «S» va «О» simon shakldagi alohida bloldardan iborat.
2. Birgalikda bino qilingan xizm at k o ‘rsatish joylariga
ega bo‘lgan katta olcham li uy-majmualar.
3. O ra sid a h o v lila r jo y la s h u v c h i, ta s m a s im o n ix-
ch am uylar.
99
28-rasm .
15 m in g kishilik tu ra r-jo y m ik ro ray o n i va c h o ‘ziq
shaklidagi, h a m d a ae ro g e lio te rm ik o ‘q b o ‘ylab jo y la sh g an 800—
1000 kishilik tu ra r-jo y bloklari tu ra r-jo y h u d u d in i sh a m o ld a n -
c h a n g d a n him oyalaydi.
a
—
shaharni aerogeliotermik y o ‘naltirish; b
—
turar-joy
kvartallar qurilishining rejasi; с — «иу blok» turidagi turar-joy
hovlisi.
4. «Ari ini»ga o ‘xshash y o p iq tizim d ag i qurilish.
5. Y u q o rid a sa n a b o ‘tilg an s tru k tu ra la rn in g b a rc h a si-
ning o ‘zida m ujassam etgan q u ram a q o ‘rinishdagi tizim (29-
rasm ).
S a h ro va y arim sa h ro zonalarid ag i tu ra r-jo y h u d u d la -
rin i tash k illash ti rishdagi asosiy talab lar:
— yig‘no qlik;
— m e ’m o riy rejaviy s tru k tu ra n in g yopiqliligi.
B un g a e n g m u h im ta la b — c h a n g - to ‘z o n hosil qiluv-
c h i m a n b a la rn i u z o q la s h tiris h , su g ‘o ris h ta sh k il e tish va
h u d u d n i su v b ila n t a ’m in la sh h iso b la n a d i.
E k stre m a l s a h ro iqlim i sh a ro itid a jo y la sh g a n s h a h a r
lard a t o ‘laqonli tu ra r-jo y m u h itin i yaratishdagi ijobiy misol
100
2 9 -ra sm .
S a h r o s h a r o i t i d a t u r a r - j o y q u r ilis h i (V .A .
K a ra m o 's h e v b o 'y ic h a )
a — markazga qarab bino qavatlar
sonining oshib borishi tartibidogi shahar rejasi shahar tepasidagi
chang-to ‘zonni eng kam miqdorida ushlab qolinishini ta ’minlaydi;
b, с — qurilishning yopiq tizimi (hujayrali va blok turidagi) chang-
to ‘zon tajovvuzi o ‘choqlarini bartaraf etadi va changli quyuq
qatlamli yo ‘nalishiarini kamaytiradi; d — tasmasimon qurilishlarda
chang to ‘zonning aktiv о ‘tish kuzatiladi, biroq chang-to‘zon ta-
javvuz о ‘choqlari bo ‘imaydi.
t a r iq a s id a S h e v c h e n k o , N a v o iy , Z a r a f s h o n , G a z li,
C h a rjo u , Y an g i U z e l s h a h a rla rin i k o ‘rsa tish m u m k in .
N a v o iy , B u x o ro n in g sh a rq ta ra fid a jo y la sh g an b o ‘lib
k o ‘k a la m z o r o ‘sim lik lar, fa w o ra la r, c h o ‘m ilish havzalari,
issiq iqlim sh aro it u c h u n xarakterli b o ‘lgan o b o d o n lash ti-
rish n in g z a m o n a v iy e le m e n tla ri b ila n rejaga eg a b o lg a n
sh ah ard ir. N avo iy sh a h a rin in g h u d u d i fu n k sio n al ravishda
sa n o a t, tu ra r-jo y va d a m olish z o n ala rig a ajratilib rejalan-
gan. Seliteb va sa n o a t zo nalari orasid a u c h ta k o 'k a lam z o r-
lash g a n p o lo sa d a n ib o ra t s a n ita r h im o y a z o n a si m avjud.
T u ra r-jo y q u rilish id a galereyali u y la r k o 'p ro q . K o ‘kalam -
z o rla rn i su g 'o rish u c h u n -m a x s u s a riq tiz im i x iz m a t qila
di. lrrigatsiya ta r m o g cida ariq larn i u n c h a k a tta b o lm a g a n
h o v u z la r o 'lc h a m ig a kengaytirish k o 'p ro q q o 'lla n ila d i. Bu
e s a s h a h a r m ik roiqlim ini y a n a h a m yaxshilaydi. S h u nuq-
ta i n a z a rd a n s h a h a r m ik ro ra y o n larin in g b e z a k li-s u g ‘orish
101
tizim i diqqatga sazovordir. U bir-biri bilan birlashtirilgan
o c h iq tem irb e to n a riq va tarnovlardan ib o rat 26 ta
basseyndan iborat b o ‘Iib, unga m ahalliy tabiiy toshdan
bajarilgan haykallar kom pozitsiyasi, bezaklik devorlar
q o ‘shilgan ko‘p so n li favvoralar ham kiradi.
Farxod faworasi ham o ‘ziga hos. 0 ‘lik sahroda shahar
yaratish m ehnatkash halqning afsonaviy timsolidir. O g‘ir
m eh n a t bilan c h iq a d ig a n suv — 0 ‘zbekistonda hayot,
yaratuvchanlik belgisidir.
Q izilqum ch o 'li o ‘rtasida — 0 ‘zbekiston oltin qazib
chiqarish san o atin in g m arkazi — Z arafsh o n shahrin ing
k o ‘p qavatli uylari qad k o ‘targan.
Tog‘ c h o ‘qqilari orasida — energetiklarning obodon-
lashtirilgan shahar N urek vujudga kelgan.
H ech q an day m u b olog ‘asiz 0 ‘zbekiston poytaxti
T oshkent shahrini quruq issiq iqlim sharoitidagi nam una
sh ah ri deyish m um kin. Bu yerdagi tu rar-jo y qurilishi-
ning asosiy tam oyillari — om m aviy industrial, iqlim va
h alqn in g m illiy a n ’an alari hisobga olingan individual
m e’m oriy yechimlardir.
102
X O TIM A
T a b ia t, a t r o f - m u h i t va j a m iy a tn in g o ‘z a r o m u n o s a -
bati m u a m m o s i m u ra k k a b va k o ‘p q irralid ir.
B iro q s o ‘n g g i y illa r d a s h a h a r s o z lik d a g i a y rim s o h a
y o ‘n a lish lari y etarli d a ra ja d a a n iq lik b ila n o ‘zin i n a m o y o n
e td i. M a z k u r o ‘q u v q o ‘lla n m a s id a s h a h a r s o z lik e k lo g iy a-
s in in g n a z a riy a s o s la r in in g y o ritis h m a s a la s i h o h O cz b e -
k isto n respublikasidagi ek o lo g ik ah v o l m u a m m o la rin i, h o h
fa n v a a m a liy o tn in g q o 's h n i so h a la rid a g i s h a h a rso z lik loy-
ih a la s h tiris h d a g i k e n g q a m ro v li m u a m m o la r in i m a jm u iy
y o ritish n i b elg ilab b e rd i.
0 ‘q u v qoM lanm asi aso siy h o la tla rn i b a y o n e tis h d a d a -
stla b k i u slu b iy y o ‘lla n m a e k o lo g ik ta la b la rg a ja v o b b e ru v -
c h i s h a h a r s o z lik lo y ih a la s h n in g a y r im m a s a la la r i n in g
m u a y y a n y e c h im la ri u s u lin i a n iq la s h m u a m m o s i n i k o ‘-
rishga b o ‘lgan y o n d a s h u v tizim ig a y o ‘n a lg a n lik b o ‘lib qoldi.
B u esa m u a m m o n in g nazariy asoslarini ijobiy o ‘zlashtirishda
a m a liy a h a m iy a t k a s b e ta d i.
Q o 'lla n m a d a , 0 ‘z b e k is to n d a g i e k o lo g ik h o l a t b ila n ,
s h a h a rs o z lik n i lo y ih a la s h n in g a so siy d a r a ja la rd a g i ta b ia t
n i m u h o fa z a q ilish ta d b irla rin i ish la b c h iq is h b ila n b o g ‘liq
b o 'l g a n a s o s iy n a z a r i y m u a m m o l a r b a y o n e t i l g a n ,
s h a h a r s o z lik c h o r a - ta d b ir l a r in i e k o lo g ik s a m a r a d o r lik
m a sa la la rig a e ’tib o r q a ratilg an .
A t r o f - m u h i t b o s h q a r u v id a , i n s o n h a y o t fa o liy a ti
u c h u n m a q b u lro q s h a ro itn i s h a k lla n tir is h d a s h a h a rs o z lik
y e c h im la rin in g a h a m iy a tin i oshirish ta b ia t v a ja m iy a t o ‘rta-
sid a g i m u n o s a b a tn i a n iq la s h d a e k o lo g ik b ili m la r n a fa q a t
103
s h a h a r q u rilish i v a x o ‘jalig i b o ‘y ic h a ta y y o rla n a y o tg a n
m u tax assisn in g k asb iy tayyorgarligida ekologik b ilim n in g
rolin i belgilaydi, s h u bilan birga shaharsozlikda loyihalash-
tirish ja ra y o n id a e k o lo g ik fik rlash n in g q a n c h a lik m u h im
o m il e k a n lig in i k o ‘rsa tad i. A xir m u h itn i u rb an iz asiy a la -
shu v i b ila n b o g i i q m u a m m o n i h o m - h a ta la va b e s a m a r
y e c h im la rin i izla sh o rq a li e m a s, ijtim o iy , e k o lo g ik , te x
n ik , iq tiso d iy v a b o s h q a m a jm u iy c h o ra la r n i q o ‘llash
orqaligina hal qilipishi m um k in.
B a rch a h o la tla rd a s h u ju m la d a n sh a h a rso z lik d a h a m
inson va a tro f-m u h it h u d u d i ya&ona b ir b u tu n d e b qarali-
shi lozim .
104
F O Y D A L A N IL G A N ADAB1YOT
1. Указ П резидента Республики Узбекистан «О мерах по
дальнейш ем у соверш енствовани ю архитектуры и градострои
тельства в Республике Узбекистан». - «Правда Востока» от 27 ап
реля 2002.
2. «Градостроительный К одекс Республики Узбекистан». -
«Н ародное слово» от 4 ап реля 2002.
3.
Qosimova S. Т., Shojalilov Sh., Quranova О. A.
«Shahar
larni rejalashtirish, qurish va rekonstruksiyalash» 0 ‘q u v q o ‘llanm a.
OA T A Q I, 2001.
4 .
Q osim ova S . Т., S h o ja lilo v S h ., X odjayev S .A .,
Qambarov D. S., Tolipova N. Z.
B ino va in sh o o tlam i sinash
m etrologiyasi. 0 ‘quv q o 'lla n m a T A Q I, 2003.
5.
Новиков Ю. В., Бекназов. P. У.
О храна окруж аю щ ей
среды. Т аш к ен т, 1992.
6.
Никитин Д. П., Новиков Ю.В.
О круж аю щ ая среда и
человек. - М .: В ы сш ая
ш к о л а ,
1980.
7. Э кологи я — забота общ ая: сб. статей М.; П роф издат
1990.
8.
Убайдуллаева Р.У., Ильшинский И.И.
Атмосферный CCJ
дух и здоровье человека. Т аш кен т; М ед и ц и н а., 1986.
9.
Чистякова С.Б.
О храна окруж аю щ ей среды . М .; С трой-
издат, 1988.
10.
Новиков Ю.Ш.
О храна окруж аю щ ей среды . Таш кент;
Укитувчи, 1993.
11.
Шодиметов Ю.Ш.
Введение в соц и оэкологи ю . Т аш
кент; Укитувчи, 1993.
12.
Сайдаминов С.С.
К раткий сл о в ар ь-сп р ав о ч н и к по и н
ж енерной экологии Т аш кен т. У китувчи, 1993.
13. Градостроительны е средства о зд о р о в л ен и я городской
среды . С б о р н и к научны х трудов. К иев; К и ев Н И И П Г радост-
роительство, 1980.
14. С п равочн и к проектировщ ика. Градостроительство. М.;
С трой издат, 1978.
15.
Зельцер
Э.
Градостроительные аспекты защ иты от шума.
М .; С тройиздат, 1979.
16. Ш ум озащ ита и градостроительство. М .; С тройиздат,
1966.
105
17. Вопросы улучшения окружающей среды. Тематический
сборник научных трудов. Челябинск; Ч П И , 1982.
18. КМ К 2 .0 8 .0 1 -9 4 . « T u rar-jo y bi no lari». T o sh k e n t;
Goskomarxitektstroy, 1995.
19. KM K 2.07.01-94 Shaharsozlik. Shahar va qishloq joylarini
rejalashtirish va qurish.Tashkent, Goskomarxitektstroy, 1994.
20.
Николаевская И.А.
«Благоустройство городов». М.; Выс
ш ая школа, 1990.
21. Бирюков
Л . Е . .
Основы планировки и благоустройства
населенных мест и промыш ленных территорий. М .; Высшая
школа, 1978.
22.
Черепанов В.А.
Транспорт в планировке городов. М.;
Стройиздат, 1981.
%
23. А рх и текту р н о -стр о и тельн о е р а й о н и р о в а н и е С р ед
ней А зии. П о со б и е д л я п р о е к ти р о в ан и я ж илы х и о б щ е
ствен н ы х зд а н и й IV С т р о и т е л ь н о -к л и м а ти ч е с к о й зоны .
Т а ш к е н т ; Т а ш З Н И И Э П , 1971.
24.
Реймерс Н.Ф.
Охрана природы и окружающей человека
среды: Словарь-справочник. - М.; Просвещ ение, 1992.
25. w\vw. nature, uz.
26. Закон Республики Узбекистан «Об охране природы»
9 декабря 1992 г. № 754 - XII.
27. Закон Республики Узбекистан «Об особо охраняемых
природных территориях» 7 мая 1993 г, № 871- XII.
28. Н ациональный доклад о состоянии окружающей сре
ды (2001 г) Т: Госудаственный комитет Республики Узбекис
тан по охране природы. 2001 г.
29.
Коваленко П.П.
«Градостроительная климатология». Горь
к и й , ГТУ, 1980.
, n-mr’iiifflt
7
' 7
30.
Шадиметов Ю.Ш.
«Региональные проблемы социаль
ной экологии». Т.; Узбекистан, 1992.
31.
«Atrof-m uhitni m uhofaza qilish» Uslubiy q o ‘llanm a.
Toshkent, 1995.
32. K M K 2.07.01-94 Градостроительство. П ланировка и
застройка городских и сельских поселений.-Т.:Госком архи-
тектстрой Руз., 1994.
33. Справочник проектировщика. Градстроительство. (Ох
ран а окружающей среды). М.; Стройиздат, 1986.
34.
Машинсий В.Л, Зало?ина Е.Г.
«Проектирование озеле
н ен и я жилых районов». М.; Стройиздат, 1978.
106
35. Горохов
В.А.
«Городское зеленое строительство». М.;
Стройиздат, 1991.
36. Рекомендации по охране окружащей среды в районной
планировке. Ц Н И И П градостроительства Госгражданстроя.-М.;
Стройиздат, 1986.
37. Руководство по учету в проектах планировки и застрой
ки городов требованиий снижения уровней шума. Ц Н И И П гра
достроительства Госгражданстроя.-М.; Стройиздат, 1984.
38. Руководства по оценке и регулированию ветрового ре
жима жилой застройки. Ц Н И И П градостроительства 1'осграж-
данстроя.-М .; Стройиздат, 1986.
39. Руководство по составлению раздела (охрана природы
и улучшение окружающей среды градостроительными сред
ствами) в проектах планировки и застройки городов, посел
ков и сельских населенных пунктов. Ц Н И И П градостроитель
ства Госгражданстроя. - М.; Стройиздат, 1982.
40. «Пресс ТИ Ж » № 21 от 20.05.04 г.
41.
Римша А.Н.
«Градостроительство в условиях ж аркою
климата».- М .; Стройиздат, 1979.
42.
Гутнов А.Э., Глазычев В.Л.
«М ир архитектуры: Лицо
города».- М.; М олодая гвардия, 1990.
43.
Владимиров В.В.
«Идеи экологии человека в управле
нии городом». М .; Урбоэкология, 1990.
44.
Казначеев В.П.
«Проблемы экологии человека в управ
лении городом» М .; Урбоэкология, 1990.
45.
Казначеев В.П. Прохоров Б.Б., Вишаренко B.C.
«Эколо
гия человека и экология города: комплексны й подход». Сб.:
Экология человека в больших городах. Л .; 1988.
46.
Ревич Б А ., Сает Ю.Е.
«Эколого-геохимическая оценка
окружающей среды промыш ленны х городов». М.; Урбоэколо
гия, 1990.
47.
Вишаренко B.C.
«П ринципы управления качеством о к
ружающей среды городов» М.; У рбоэкология, 1990.
48.
Григорьев А А .
«Города и окружающая среда. Космичес
кие исследования».- М.; Э К С М О , 2002.
49.
Одум Ю.
«Основы экологии». - М .; Мир, 1999.
50.
Никитин Д .П ., Новиков Ю.В.
О круж аю щ ая среда и
человек - М .; 1996.
51.
Салиев А., Атажанова У.
«Роль городов в переходный
период» / / Экономический вестник Узбекистана, № 1 — 2 /
2003.
107
11 о v a
M D X d av latlari q atn a sh c h ilari A ssam blevasinin g
x alq a ro ta sh k ilo tla rg a , p a rla m e n tla rg a va m ustaqil
d a v la tla r x a m d o 'stlig i m a m lak a tla rig a
M u ro ja a t
E ko lo gik v a z iy a tin g ogM iiashib b o ra y o tg a n lig i, u n in g
ja h o n h a m d o 'stlig i b a rc h a d avlatlari ah o lisi n in g h ay o ti va
s a lo m a tlig ig a b o ‘lg an sa lb iy t a ’s ir in in g u lg 'a y ib b o ris h i
m u n o sa b a ti b ila n fu q a ro la r, x a lq a ro r ta s h k ilo tla r, ja m o a t
b irlash m a lari va h a ra k a tla rin in g h a v o tirla n ish i va ku yinish iga
q o 'sh ilish a d i.
к
E kologik xavfsizlik h a r b ir davlat. m illiy xavfsizligining
a jr a lm a s q is m i b o ‘lib q o l a d i . M D X p a r l a m e n t l a r a r o
A ssam bleyasi vujudga kelayotgan ekologik falo k atlarn in g bosh
sa b ab ia rid an b iri d e b u m u m iy qabul q ilin g an m illiy eko logik
siy o satn in g m avjud em asligi d eb h iso b lay d i.
Y angi ijtim o iy -iq tis o d iy a m a liy o tn i m u v o fiq la sh tirish
usullarini tu b d an va paysalga solm ay qayta k o 'rib chiqish lozim.
H ozirgi zam o n bo sqichidagi bosh q ara m a-q a rsh ilik la rd an biri
b u o 'zg arish larg a m u ta n o so b b o ‘lgan iqtisodiy o 'z g a rish la r va
o m m av iy fikrlashni o ‘zgarish ja ra y o n i orasidagi alo q alarn in g
v a q tin c h a uzilganligida d eb h isoblanad i. S h u n in g u c h u n aholi,
jam iyat va tabiiy m uhitning ekologik xavfsizligiga bo ‘lgan ekologik
tax d id n i b a rta ra f etish m ex an izm in i ishlab c h iq ish va y o ‘lga
q o ‘yish n ih o y atd a m u h im m u a m m o b o 'lib k o ‘rin ad i.
X X I a sr b o ‘sa g ‘a sid a , M D X a ’z o la ri-d a v la tla ri p a rla -
m e n t a ’z o la ri, in so n iy a tn in g b u g u n g i va kelajagiga b o ig a n
m a s ’u liy a tla rid a n kelib c h iq q a n h o ld a h a m m illiy m a n fa a t-
larg a, h a m y a n g i d u n y o e k o lo g ik ta r tib la r q u rilish i bosh
m asalalarig a m o s keluvchi ek o lo g ik siyosat p o y d ev o ri q o ‘yil-
g an ek olo g ik xavfsizlik h aq id ag i x alq a ro K o n v e n siy a tay y o r-
lash n i b o sh lash tash ab b u si b ila n c h iq d ila r.
M D X d a v la tla ri-q a tn a sh c h ila ri P a rla m e n tla ra ro A ssam
bleyasi o 'n in c h i p le n a r yig‘ilish id a q ab u l q ilin g an .
(6 -d e k a b r 1997-yilda qab u l q ilin g an 1 0 -so n li q a ro r).
108
M atnda uchraydigan ayrim so‘z va iboralarning
izohli lug‘ati:
Aeratsiya
— turli muhitiarga tabiiy va su n ’iy rayishda havo yetkazilishi.
Aglomeratsiya
— sh a h ar va q o ‘rg‘onlarning tu rli-tu m a n intensiv
alo q alarb ilan m urakkab d in am ik tizim g a birlashuvidan kelib chiqadigan
u m u m la s h m a . Bu tabiiy m u h itd a c h u q u r o ‘z g a rish lar, u rb o - va
agrotsenozlar egallaydigan o ‘ziga xos hududiy m arkazdir.
Albedo —
yuzaning akslantirish qobiliyatining qiym ati.
Bel
— shovqin darajasining oMchov birligi.
Drenaj
—
yer osti suvini m uvofiqlashtirish uchun quvur va xan-
d a q lar tizim i.
Ekzogen
— tizim lardan tashqarida o'tuvchi hodisalar.
Ekologiya —
atro f-m u h itn i o ‘rganuvchi fan.
Endogen —
tizim lar ichida boMadigan hodisalar.
Grant
— asos va zam in.
Kadaslr
— bir tizim ga tushirilgan m a’lum otlar.
Landshaft
— hududning ko‘rinishi.
Monitoring —
insonni o ‘rab olgan tabiiy m uh itn in g holatini baholash
va bashorat qilish bo'yicha kuzatish tizim i.
Qurilish insolyatsiyasi
— h ar xil obyektlarga quyosh nurining bevosita
ta ’siri.
Radiatsiya —
n u r taralish darajasi.
Rekreatsiya zonalari
— odam larning q u w a tin i va sog‘lig‘ini tiklash
zonalari.
R e ly e f-
joyning xustisiyati.
Seliteb zonalar —
tu ra r-jo y yashash h u d u d la rin in g joy lash g an
m intaqalari.
Suglinok
—
sog‘ tuproq.
Urbanizatsiya —
san o at va aholining yirik shaharlarda jam lanishi,
jam iyat taraqqiyotida sh a h a r m avqeyining oshishi.
Qisqartma so‘zlar:
C hY K - chegaraviy yo‘l q o ‘yiluvchi konsentratsiya.
AH — atm osfera ifloslanishining m ajm uiy indeksi.
C h G T Q — c h a n g -g a z tozalash q u rilm alari.
N K — neft konsem i.
G X F U — gidroxlorftoruglerod.
X F U - xlorftoruglerod.
O Y eM — o zo n n i yem iruvchi m oddalar.
A JG T — aholi jo y larin in g g uruhli tizim i.
•
B H T — biologik hu d u d iy tizim .
G IP — global isishning potensiali.
109
M U N D A R I J A
I bob. 0 ‘zbekiston ekologiyasi....................................... 3
1.1- 0 ‘zbekiston Respublikasida atrof-m uhitni
muhofaza qilish bo‘yicha m u am m o lar...............................8
1.2. Biologik xilm a-xillik............................................... ....... 10
1.3. Biologik xilm a-xillikni saqlab qolish b o'yicha
strategik va harakat rejasi....................................................... 11
1.4. Atrof-muhit m uhofazasi sohasida faoliyat
ko'rsatayotgan tash k ilo tla r................................................. 13
1.5. 0 ‘zbekiston atrof-m uhitini m uhofaza qilish
bo ‘yicha q o n u n c h ilik ................ ...................................... .
16
1.6.0 ‘zbekistonda atrof-m uhitga dpir
m u am m o la r................................................ ........... ......... !i... 19
1.7. A trof-m uhitga doir xalqaro h u jjatlar........................... 20
1.8. A trof-m uhitga do ir milliy va m intaqaviy dasturlar... 21
II bob. 0 ‘zbekiston Respublikasida ekologik
holat va ekologik xavfsizlikni ta ’m in lash ..................... 23
11.1. A trof-m uhit h o l a t i .........................................................23
11.2. Atm osfera havosining um um iy h o la ti........................30
11.3. Statsionar m anbaalarining atm osfera
havosining ifloslanishiga ta ’s ir i............ :.............................. 34
11.4. Atmosfera havosining ifloslanishiga harakatdagi
m anbaalam ing t a ’s i r i .......................................................... ... 36
11.5. O zon qatlam ining y e m irilish i....................................39
11.6. Iqlimning o :zgarishi.......... ........................................42
11.7. Havo m uhitining m o n ito rin g i....................................44
III bob. Shaharsozlik loyihalashning ekologik
a so s la ri............................................................................... 47
111.1. Shaharsozlik konsepsiyalari........................................47
111.2. Akvatoriy va yer osti m akoni urbanizasiyasi
(Loyihaviy hayolparastlikdan h aq iq atg a)..........................56
111.2.1. Shaharni dengizga s u r is h ........................................ 56
111.2.2. Y er ostida yashash'ham yom on e m a s ................. 60
111.3. H ududni landshaft-ekologik va funksional-
rejaviy z o n a la s h tirish .......... ................................................ ; 61
111.4. Landshaft-rekreatsion h u d u d la r................................ 63
110
111.4.1. M intaqaviy rekreatsion tizim lar............................ 63
111.4.2. S hah ar va sh ahar-atrof rekreatsiya zonalari.........66
111.5. Noqulay va shikastlangan hududlarni o'zlashtirish.....67
111.6. H ududning injenerlik tayyorgarligi va uni hatarli
geologik va gidrogeologik hodisalardan muhofaza e tis h ...... 70
111.6.1. H ududning injenerlik tayyorgarligi b o ‘yicha
tad b irlar.....................................................................................70
II 1.6.2. Vertikal rejalashtirish. D re n a j.................................71
II 1.6.3. Xatarli geologikjarayonlardan him oyalash.........74
111.7. Shaharlarning hududiy rivojlanish ekologik
tam o y illari..... ........ .............. ............... ...................................75
111.7.1. Ekstrem al tabiiy-iqlim iy sharoitlarda
shaharlarning joylashish va rivojlanish xususiyatlari.....75
111.7.2. S u n ’iy sug‘orish, suv obodonlashtirilishi,
suv oqim ining o 'z g a rtirish .................................. ...............79
IV bob. Shaharsozlik ob’ektlarini loyihaiashda ekologik
masalalarni hal e tis h ................................................................80
IV. 1. Sanoat ob ’ektlarini joylashtirishda havo
havzasini h im o y a la sh ............................................................ 80
IV.2. S h ah ar m uhitini tran sp o rtn in g zararli
ta ’siridan h im o y alash ...... .......... .......................................... 84
IV.3. Turar-joy hududining mikroiqlimini yax sh ilash .....95
IV.3.1. T urar-joy qurilishining insolyatsiyasi.................. 95
IV.3.2. T urar-joy qurilishining a e ra tsiy a si....................... 98
X otim a
....................................................................................... 103
Foydalanilgan a d a b ivo t
.........................................................105
Ilo v a
..................... . . . _ U ........................ ..............................[09
Saodat Toshevna Qosimova,
Shokomil Shojalilov,
0 ‘lgaAleksandrovna Bader
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH
VA SHAHAR IQLIMSHUNOSLIGI
0 ‘zbekiston R esp u b lika si O liy va o ‘rta m a xsu s t a ’lim vazirligi
tom onidan turdosh o liy о ‘q u v y u rtla ri uchun
о ‘q u v qo ‘U anm a sifa tid a tavsiya etilgan
11 q ism
M u h a r r ir
M .P o 'la to v
M u s2> Do'stlaringiz bilan baham: |