Atrof muhitdagi noorganogen toksik elementlarni tasirida kechadigan o'zgarishlar

Atrof muhitdagi noorganogen toksik elementlarni tasirida kechadigan o'zgarishlar.
Ba’zi noorganogen elementlarning zaharli ta’siri. Kimyoviy elementlar
ikki turga organogen va noorganogenga farqlanadi:
1. Organogen elementlar — tirik organizmdagi moddalarga
tarkibiy qism sifatida kirib, ularning xossalarini belgilaydigan elementlar.
2. Noorganogen elementlar — tirik organizmlarda ma’lum miqdorda
saqlanadigan, ammo biron-bir biologik faol moddalar tarkibiga kirishi
hamda hayotiy jarayonlarda bevosita ishtirok etishi aniq bo‘lmagan
elementlar. Ularning organizmdagi miqdoirni birmuncha ko‘payishi
organizmga zaharlovchi ta’sir ko‘rsatishga olib keladi.
Ko‘pgina elementlar va ularning birikmalari uchun atrof-muhitda mavjud
bolishi mumkin bolgan hamda odam organizmiga zarar keltirmaydigan
miqdori aniqlangan. Bu kattalik element mavjud bo`lishining chegara konsentratsiyasi
(ChK) deb ataladi. Elementlarning bu qiymat chegarasidan ortib ketishi ekologik
xavfli muhit kelib chiqishiga olib keladi.
Elementlarning zaharli ta’siri ularning atom tuzilishiga, endogen
komplekslanish xossalariga, organizmda depolanish xususiyatiga va boshqa
qator omillarga bog‘liq. Umuman olganda odam organizmiga ozuqa moddalari,
suv va havo orqali doimiy ravishda turli element birikmalari tushib turadi.
Ularning miqdorlari ChK dan kam bo‘lganligi sababli organizmga deyarli zarar
ko‘rsatmaydi. Ammo ularning miqdori ortib borishi zaharlanish hollarining
kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. O‘z-o‘zidan tushunarliki ularning miqdori
qanchalik yuqori bo‘lsa, salbiy ta’sir oqibati ham shunchalik og‘ir bo‘ladi.
Elementlar ta’sir effektining ular miqdoriga bog‘liqligi shu element
birikmalarini tibbiyotda qo‘llash imkoniyatini yaratadi. Jumladan, tarkibida
noorganogen elementlar saqlovchi moddalarni kam miqdorlari turli kasalliklarni
davolashda qo‘llanishi odam organizmi zaharlanishiga olib kelmasligiga
asoslangandir. Ammo ana shu miqdor kasalliklar chaqiruvchimikroorganizmlarning
o‘sishi va ko‘payishini to‘xtatish hamda ularni nobud qilishga yetarli bo‘ladi.
Organogen va noorganogen elementlarning miqdoriga bog‘liq bo‘lgan
zaharli ta’siri ularning organizmning tuzilish birliklariga (membrana, hujayra
organellalari, hujayra, to‘qima, azolar tuzilishi) buzuvchi omil sifatida ta’sir
etishi bilan belgilanadi. Shunga binoan elementlarning ta’sirini belgilashda
quyidagilardan foydalaniladi:
1) kritik effekt;
2) hujayra va azolar uchun kritik miqdor (konsentratsiya);
3) kritik azo.
Bu tushunchalar kimyoviy moddalarning ta’sirini oldindan aytib berish va uning
zaxarlovchi tabiatining oldini olishda katta ahamiyatga ega.
Kimyoviy modda yoki elementning zaharli ta’siri natijasida kuzatiladigan
har qanday salbiy o‘zgarishlar shu modda va elementning kritik effekti deb
ataladi. Hujayra faoliyatini anomal darajada buzilishiga olib keladigan
elementning eng kichik miqdori shu elementning hujayra uchun kritik miqdori
deyiladi. Bu anomal o‘zgarishlar qaytar va qaytmas tabiatga ega bo‘lishi
mumkin. Elementning miqdori kritik konsentratsiyadan qanchalik yuqori bo‘lsa,
hujayraning funksional buzilishi shunchalik kuchli bo‘ladi. Hujayraning nobud
bo‘lishiga olib keladigan elementning eng kichik miqdori hujayra uchun letal
(o‘lim chaqiradigan) miqdor deb ataladi.
Elementning azolar faoliyati buzilishiga olib keladigan eng kichik miqdori
aynan shu azo uchun kuzatiladigan kritik miqdori deb ataladi.
Aynan biror-bir sharoitda element ta’sirida kritik holat kelib chiqqan har qanday
azo - kritik azo deb ataladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki o‘zida tashqi
muhitdan tushgan elementning eng ko‘p miqdorini saqlaydigan har qanday azo
kritik tabiatga ega bo‘lavermaydi. Azolarning kritik tabiati ulardagi
jarayonlarning qay darajada o‘zgarganligi bilan belgilanadi. Kritik azolar yana
nishon-a`zolar deb ham ataladi. Masalan, organizmda simob miqdori ortsa turliazolar
zararlanadi. Ammo eng kuchli zararlanish buyraklarda kuzatilib,
ularning faoliyati keskin buziladi. Shu sabali simob ionlari uchun nishon-azo
buyraklar hisoblanadi.
Bariy. Bariyning birikmalari kimyo, to‘qimachilik va shisha ishlab chiqarish
sanoatida keng ishlatiladi. Uning eruvchan tuzlari nihoyatda zararlidir. Masalan,
BaCl2 uchun havodagi chegara konsentratsiyasi 0,4 mg/m3 ni tashkil etadi.
Bundan BaSO4 mustasno bo‘lib, uning eruvchanligi nihoyatda kichik, zichligi esa katta
(4,5 g/sm3 ) bo‘lganligi sababli u rentgenologiyada keng qo‘llaniladi.
Odam organizmidagi bariy tuzlarining miqdori 0,35 g dan ortsa lohaslik,
silliq mushaklar spazmi, qon tomirlarining torayishi oqibatida qon bosimining
ko‘tarilishi, yurak urishining tezlashuvi, aritmiya va boshqa kasalliklar kelib
chiqadi. O‘tkir gastroentrit va leykotsitoz kuzatiladi. Jigar hujayralari yog‘
to‘qimalariga aylana boshlaydi. Suyak tarkibidagi Ca2+
ionlarining miqdori
kamayib, Ba2+ miqdori ko‘payadi. Oqibatda suyaklar deformatsiyasi va
sinuvchanligi ortadi va bu holat bariyli raxit deb ataladi.
Stronsiy. Bu element tuzlarining zaharligi Ba2+ ga qaraganda biroz
kam bo‘ladi. Ammo shunga qaramasdan uning organizmda ko‘plab
yig‘ilishi (osteotrop element) suyaklar tarkibidagi Ca 2+ ning kamayishi va
Sr2+ ortishi (antogonistik ta’sirlashuv) hisobiga stronsiyli raxitni keltirib
chiqaradi. O‘z navbatida Ca2+ ionlari miqdorining ortishi Sr2+ ning
organizmdagi o‘zlashtirish miqdorining kamayishiga olib keladi.
Atom elektrostansiyalari ishlashi jarayonida radioaktiv stronsiy hosil
bo‘ladi va u organizmda yig‘ilib kamqonlik, leykoz (qon saratoni) va
boshqa turdagi saraton kasalliklarini keltirib chiqaradi. Shu bil an bir
qatorda 89Sr va 90Sr izotoplarining kichik miqdorlari tibbiyotda, jumladan
suyak saraton kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Kadmiy. Sanoatda yengil eruvchan qotishmalar olishda
(bosmaxonalarda) ishlatiladi. CdS fluorissensiyalashuvchi bo‘yoqlar
tarkibiga kiradi. Cd2+ uchun ChK suvda —10 mkg/l, tuproqda 200 mkg/kg,havoda esa
0,1 mg/m3 dan oshmasligi kerak. Odam organizmiga tushgan
Cd2+ ionlari asosan jigar va buyrakda yig‘iladi. Bu element antogonistik
ta’sirlashuv hisobiga organizmdagi Zn2+ va Ca2+ ionlarini keskin
kamaytiradi va rux hamda kalsiy etishmovchiligi natijasi hosil bo‘ladigan
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Kadmiy fermentlardagi CH — guruhlar
bilan birikib endogen komplekslar hosil qiladi va fermentlar faolligini
kamaytirib yuboradi.
Bu element ta’siri ostida yurak-qon tomir sistemasi zararlanadi, turli
saraton kasalliklari kelib chiqadi, buyrak faoliyati buziladi. Ichak
sistemasiga (kapillyar yorilishi hisobiga) qon oqish hollari kuzatiladi.
Modda almashinuvi keskin buzilishi oqibatida jigar xujayralari yog‘
to‘qimalariga aylana boshlaydi. Kadmiy stomatologiyada plombalovchi
amalgamalar tarkibida qo‘llaniladi.
Simob. Bu element nihoyatda xavfli bo‘lib HgSO4 va HgCl2 ozuqa
mahsulotlari bilan organizmga tegishlicha 0,192 mmol/kg va 0,136
mmol/kg miqdorlarda kirishi oshqozon-ichak sistemasi, jigar, buyrak,
turli bezlarni faoliyatini buzib yuboradi va o‘lim chaqiradi. Hg ning
havodagi ChK si 1·10-5 mg/m3 dan oshmasligi kerak. Nafas yo‘llari bilan
organizmga kirgan simob buglari MNC ni zararlaydi. Simob bilan zaharlanish
oqibatida oshqozon-ichak sistemasida qattiq og‘riq paydo bo‘ladi, surunkali
qayd qilish kuzatiladi. Axlat bilan qon ajralib chiqadi. O‘tkir zaharlanish
oqibatida oshqozon va ichaklarda yaralar paydo bo‘ladi, hamda ularning chirishi
(nekrozi) kuzatiladi. Surunkali zaharlanishda teri sathidagi junlar (soch, qosh va
h. k.) to‘kilib ketadi, tishlar va tirnoqlar tushib ketadi. Biosferadagi simob
miqdorining ortishi bo‘qoq, yukumli kasalliklar, nafas va qon aylanish
sistemalarining hamda siydik yo‘llari, quloq, tomoq va burun xastaliklarining
ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
Simob birikmalari tibbiyotda antiseptik moddalar sifatida teri va boshqa
tashqi azolar kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi.HgO—teri (seboriya) va ko‘z
kasalliklarida (keratit, kon’yuktivit va
h. k.) 2 % li surtki dori sifatida ishlatiladi.
HgCl2 — juda kam miqdorlarda antiseptik modda sifatida teri kasalliklarini
davolashda qo‘llaniladi.
Hg2Cl2 — surtki dori sifatida blennoreya va ko‘z shox pardalari
kasalliklarida qo‘llaniladi.
Hg(CN)2·HgO—simob oksitsianid. Uning o‘ta suyultirilgan eritmalari
(1:5000—1:10000) dezinfeksiyalovchi modda sifatida blennoreya, gonoreya,
kon’yunktivitlar, sistitlar bilan kasallangan azolarni yuvishda ishlatiladi.
HgNH2Cl — simob amidoxlorid — antiseptik surtki dori sifatida teri
kasalliklarini (piodermiya va h. k.) davolashda foydalaniladi.
A l y u m i n i y . Uning suv havzalaridagi ChK— 0,016 mg/l, havodagi
ChK esa 0,5 mg/dm3 dan oshmasligi kerak. Aks holda u odam organizmga ko‘p
miqdorda tushadi va fosfat kislota qoldiqlarini saqlovchi biologik faol
moddalarning metabolizmini buzadi.
To‘qimalar metabolizmining energetik ta’minoti ATF/ADF nisbatlari bilan
bog‘liq bo‘ladi. Alyuminiy ionlari esa PO4
3- qoldiqlari bilan birikib
ATF↔ADF+Fn↔AMF+2Fn muvozanatini o‘ngga surilishiga olib keladi va
to‘qimalardagi modda almashinuvini buzilishiga sabab bo‘ladi. Jumladan, ATF
miqdorining kamayishi ichaklar orqali glyukozaning sorilishi hamda jigardagi
glikogen miqdori kamayishiga olib keladi. Organizmning o‘sishi va rivojlanishi
susayib ketadi.
Alyuminiy Mg2+ ionlariga antagonist bo‘lganligi sababli ribosomalarning
makrotuzilishini buzadi. Bu esa o‘z navbatida nuklein kislotalar sintezlanishiga
ta’sir etadi va saraton kasalliklarining shakllanishiga sabab bo‘ladi. Alyuminiy
miqdori juda ortib ketganda skeletlarda raxitsimon o‘zgarishlar kuzatiladi. U
to‘qima oksillari bilan barqaror ravishda birikib, ulardagi modda
almashinuvining buzilishiga olib keladi.Tibbiyotda KAl(SO4)2·12H2O shilliq qavatlar
kataraktasida qo‘llaniladi.
Bundan tashqari Al(OH)3 antatsid modda sifatida, Al(OH) (CH3COO)2 (Burov
suyuqligi) mexanik ezilgan to‘qimalarga kompress sifatida qo‘yiladi.
Qo‘rg o s h i n . Uning havodagi ChK —0,01 mg/m3 ni tashkil etadi.
Organizmga Pb(CH3COO)2 ning 145 mg/kg miqdorda tushishi o‘lim bilan
tugaydi. Nafas yo‘llari bilan o‘pkaga kirgan qo‘rg‘oshin buglari va shu element
saqlagan changlar butun o‘pka orqali so‘riladi. Bu jarayon bronxiola va
alveolalarda jadal ravishda amalga oshadi. O‘z navbatida ularning qon
sistemasiga o‘tadigan miqdori zarracha o‘lchamlariga bog‘liq bo‘ladi. Masalan,
zarra o‘lchami 0,65 mkm bo‘lsa 65±2 %, agar 0,75 mkm bo‘lsa, 46-57 %
qo‘rg‘oshin birikmalari qonga so‘riladi.
Organizmga tushgan qo‘rg‘oshinning asosiy miqdori qizil qon
tanachalarida va suyaklarda (4-50 %) yig‘iladi. Depolardagi Pb2+ uzoq vaqt
(hatto butun hayot davomida) saqlanib, u erdan qonga o‘tib organizm
zaharlanishining doimiy xavfini yaratadi.
Qon sistemasida qo‘rg‘oshinning asosiy miqdori qizil qon tanachalarining
membranasidagi SH, PO4 3- va boshqa guruhlar bilan birikadi va ularning
gemolizlanishiga sabab bo‘ladi. Suyaklardagi qo‘rg‘oshin iliklardagi qator
fermentlarning faolligini kamaytirish orqali gemoglobin tarkibiga kirgan porfirin
halqasi sintezlanishini susaytirib yuboradi va qo‘rg‘oshinli kamqonlikni
(plumbizm) keltirib chiqaradi. Suyaklardagi qo‘rg‘oshin miqdorining ortishi
Ca2+ ionlari miqdorining kamayishiga va suyaklar deformatsiyasining
kuchayishiga olib keladi.