Atrof muhit himoyasi va ekologiya

O‛ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‛RTA  

MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI 

      

 

QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI 

 

 

“ATROF MUHIT HIMOYASI VA EKOLOGIYA” KAFEDRASI 

 

 

 

 

 

 

 

 

“SUV KIMYOSI VA MIKROBIOLOGIYA 

ASOSLARI‟‟  

 

FANIDAN  

MA'RUZA MATNLARI  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Qarshi – 2013 

Tuzuvchi:        dots. Muradov Sh.O., kat. o'qit. Eshonqulov R.A.  

 

 

Taqrizchilar:   QMII, ―AMH va E‖ kafedrasi katta o‗qituvchisi U. Panjiev 

 

Qashqadaryo viloyati tabiatni muhofaza qilish qo‗mitasi raisi:  

M.X. Mamanazarov 

 

 

 

 

 

 

Ushbu  ma'ruza  matnlari  to‛plami  QMII  ―AMH  va  E‖  kafedrasi  yig‗ilishida 

(Bayonnoma  №  1  ―21‖  08.  2013  y.),  Sanoat  texnologiyasi  fakulteti  uslubiy 

komissiyasida  (Bayonnoma  №  ___  ―____‖_______2013  y.),  institut  uslubiy 

Kengashida  (Bayonnoma  №  ___  ―____‖________2013  y.)  muhokama  etilgan  va 

o‗quv jarayonida foydalanishga tavsiya etilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MUNDARIJA 

 

Suv kimyosi va mikrobiologiya asoslari faniga kirish……………………………………..   

Suv kimyosi va mikrobiologiya asoslari fanining mohiyati......................................................   

Suv kimyosi va mikrobiologiya asoslari fanining vazifalari.....................................................   

Suv kimyosi va mikrobiologiya asoslari fanining qisqacha tarixi.............................................   

Suv va suvli eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari……………………………………… 

 

Suvning tarkibi. Suv molekulalarining tuzilishi………………………………………………   

Eritmalar va ularning ahamiyati……………………………………………………………….   

Suvning elektrolitik dissosialanishi…………………………………………………………...   

Tuzlarning gidrolizi……………………………………………………………………………   

Gazlarning eruvchanligi……………………………………………………………………….   

Tabiiy suvlarning umumiy kimyoviy tarkibi……………………………………………….   

Tabiiy suv turlari…………………………………………………………………………….. 

 

Tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy komponentlar……………………………………………. 

 

Suvda erigan gazlar………………………………………………… 

 

Suvdagi organik moddalar……………………………………………………….....................   

Suvlarning klassifikatsiyasi………………………………………………………………….   

Suvlarning turli klassifikatsiyalari…………………………………………………………….   

Suvlarning kimyoviy tarkibi bo‗yicha klassikatsiyalanishi…………………………………..   

Suvlarning mineralizatsiyasi bo‗yicha klassikatsiyalanishi…………………………………...   

Tabiiy suv havzalaridagi kimyoviy jarayonlar…………………………………………… 

 

Tabiiy suv havzalaridagi jarayonlar haqida umumiy ma‘lumot………………………………   

Tabiiy suv havzalarining oksidlanish-qaytarilish jarayonlari…………………………………   

Suvdagi biogen elementlar…………………………………………………………………….   

Kimyoviy jarayonlarda suv o‗tlari va bakteriyalarning ishtiroki……………………………..   

Suv mikrobiologiyasi…………………………………………………………………………   

Mikrobiologiyaning rivojlanish tarixi…………………………………………………………   

Turli guruh mikroorganizmlarining umumiy tavsifi…………………………………………..   

Bakteriyalar. Ularning morfologik turlari……………………………………………………..   

Bakteriyalarni ko'payishi………………………………………………………………………   

Mikroorganizmlar fiziologiyasi……………………………………………………………..   

Mikroorganizmlarning kimyoviy tarkibi. …………………………………………………….   

Fermentlarning tasnifi. ……………………………………………………………………….   

Mikroorganizmlarning o'sish fiziologiyasi. …………………………………………………..   

Mikroorganizmlarga tashqi muhit ta'siri………………………………………………………   

Suvga ishlov berish va sifatini nazorat qilish………………………………………………   

Ichimlik suvi tayyorlash. …………………………………………………………………….. 

 

Suvni tindirish. Suvni ohaklash. …………………………………………………………….. 

 

Ichimlik suvini sifatini normallashtirish. ……………………………………………………. 

 

Tozalash usullari klassifikasiyasi……………………………………………………………. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-MAVZU: TABIIY SUVLARNING UMUMIY KIMYOVIY TARKIBI 

 

Reja: 

1.  Tabiiy siv turlari.  

2.  Tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy komponentlari.  

3.  Suvda erigan gazlar.  

 

1.  Tabiiy  suv  turlari.  Suv  -  buyuk  tabiat  inomi  ekanligini  hamma  ham  chuqur  anglab 

etganmi? Barcha kishilar uchun mazkur savolga ijobiy javob olish, afsuslar bo'lsinkim, mumkin 

emas, aks holda, hozirgi kunda suvga  bo'lgan munosabatimiz daxshatli sur'atda yomon bo'lmas 

edi.  Har  qanday  inson  suv  to'g'risida  to'liq  bilim  egasi  bo'lganda,  hayotimizning  ekologik 

ko'rsatkichlari shunchalik buzilib ketmas edi, ehtimol. Har bir bo'lg'usi texnolog uchun quyidagi, 

suv to'g'risidagi, ilmiy ma'lumotlarni bilishi shart. 

 

Tabiiy  suvlar  o'z  tarkibiy,  sifat-miqdoriy  ko'rsatkichlariga  ko'ra  turli-tumandir:  sho'r 

ta'mli  dengiz-okean  suvi,  chuchuk  (ichimlik)  soy  va  buloq  (daryo,  yer  osti  quduq  va  hakozo) 

suvlari, qor-yomg'ir suvi,  minerallangan, ayrim hollarda xatto issiq, yer osti suvlarini misol qilib 

ko'rsatish mumkin. Lekin, shu bilan bir qatorda, hatto, bir soy yoki daryo suvi turli joyida (o'zani 

bo'ylab, albatta) bir xil tarkib va xususiyatga ega bo'lmasligini ham bilish zarur. Shuning uchun 

ham,  qadimgi  Yunonistonlik  olim  va  faylasuf  Geraklit  (eramizdan  oldingi  V  asrda)  daryoning 

muayyan bir xil tarkibdagi suviga 2 marta tushib bo'lmasligini ta'kidlagan, ya'ni cho'milayotgan 

kishi  har  gal  yangi  tarkibda  va  sifatda  bo'lgan  suvga  tushadi(cho'milayotgan  joyi  o'zgarmagan 

holda). 

  Tabiatga  antropogen  omil  kuchayganligi,  ya'ni  ko'plab  sanoat  korxonalari,  qishloq 

xo'jaligi  ekinzorlari,  kommunal  xo'jaliklari  faoliyati  natijasida  har  xil  chiqitlar  bilan  atrof-

muhitlar bulg'anadi, shu jumladan, iflos oqavalar bilan suv havzalarining ifloslanishi sabab toza 

suv muammosi hozirga paytda eng dolzarb masala hisoblanadi. 

2.  Tabiiy suvlar  tarkibidagi  asosiy  komponentlari. Hech qachon  tabiiy  suv  -  Н

2

О, 

ya'ni toza - suv holida uchramaydi. Tabiiy suv tarkibi xususida gap borar ekan, albatta, unda gaz, 

suyuq  va  qattiq  moddalar  erigan  bo'lishi,  turgan  gap.  Shu  paytgacha,  tabiiy  suvlarda 

D.I.Mendeleev davriy sistemasi jadvalining qariyib yarmini tashkil qiluvchi element birikmalari 

uchrashligi  aniqlangan.  Tabiiy  tarkib  usullaridan  tashqari,  xozir  suv  havzalariga  turli  chiqit-

oqavalar tushishi sabab, murakkab (kompleks) o'ta zarur moddalar bo'lishi kerak.   

 

Iste'mol uchun odatda ―Toza‖ hisoblanadigan tabiiy suvlar ham ma'lum, tayyorlash-qayta 

ishlash jarayonlaridan so'nggina yarashi mumkin. Oqava iflos chiqitlar aralashganidan keyin esa, 

so'zsiz  yarim  tozalash  jarayonlari  bajarilgach,  foydalanishi  mumkin.  Demak,  amalda  suvdan 

foydalanish uchun, albatta, uning tarkibini aniq bilish kerak.  

 

Suvga aralashgan barcha tur komponentlar ikki xil: erimagan va erigan holda bo'ladi. 

 

Suvdagi  erigan  aralashmalarni  mavjud  ilmiy  ma'lumotlar  (Alyokin,  1970  y)ga  ko'ra, 

asosan, turli ionlar, mineral tuz, organik va biogen moddalar qoldiqlari hamda gazlar bo'ladi, deb 

qarash mumkin. Erimagan birikmalar ham juda ko'p bo'ladi. 

 

Erimagan moddalar xususida qisqa ma'lumot beramiz. Faqat birligida soy va daryolardagi 

suvlar  olib  o'tadigan  erimagan  moddalar  miqdori  -  Rm,  odatda  rus  tilida  yuritilib,  kg/sek  deb 

balgilanadi.  Suvdagi  ularni  konsentrasiyasi  Cm    (g/m

3

  yoki  mg/l)  bilan  belgilanib,  suvning 

aralashmali ko'rsatkichini ko'rsatadi. Agar suvni umumiy sarf hajmi Q bilan ifodalansa  

,

*

1000

Q

R

С

м

м



 

tenglamani yozish mumkin. 

 

Bundan  tashqari  suv  oqava  bilan  oqib  o'tadigan  modda  zarrachalari  massasi  (m)ning 

oqish tezligi (U) ga bog'liqligi, Eri qonuniga binoan  

6

*U

A

m



 

ifodasi  bilan  xarakterlanadi.  Bunda,  A  -  proporsionallik  koeffisenti.  Ko'rinib  turibdiki,  daryo 

suvida jami erimagan modda suvining oqish tezligi va suv sarfi miqdoriga bevosita bog'liq  ekan. 

Erimagan  moddalar  asosan  daryo  (soy)  va  unga  qo'yiladigan  katta-kichik  irmoqlar  suvi  turli 

huddi yer yuzi qatlamlarini yuvishi oqibatidir. Tuproq (yer yuza) qatlamlari qancha ko'p nuragan 

(erroziyaga uchragan) bo'lsa, shuncha ko'p erimagan komponentlar bo'lishi aniqlangan.  

Yer  erroziyasi  o'z  navbatida  yer  yuzasining  yuvilishiga  nisbatan  barqarorligi  va  to'g'ri 

burchakda tushayotgan suv okimi energiyasi Yo bilan bog'langandir.  

H

Q

Yo

*

*

1000



 

vositasida  Yo  qiymati  topiladi.  Bunda Q  -  suv miqdori (m

3

/sek  yoki t/sek); Н  –  oqayotgan  suv 

manbai o'zanining baland past ko'rsatkichidir. Hulosa qilib aytish mumkinki, tog' yoki qir-adirli 

xududlarda yer yuzi qatlamlari erroziyasi kuchli, tekislikda esa past darajada bo'ladi. Shu narsa 

ham  ma'lumki,  tog'li  joylarda  suv  oqimi  tosh-shag'al,  shuningdek,  yer  qatlamlarini  yemirib 

(yuvib)  o'zi  bilan  oqizib  ketadi.  Suv  tarkibida  erimagan  holdagi  moddalar  miqdori  yil  fasllari, 

iqlim, sharoit va boshqa omillarga bog'liq, ya'ni doim o'zgarib turadi.  

 

Ayrim  tabiiy  suvlarda  turli  xil  mikroorganizm  va  suv  o'tlari,  planitonlar  erimaydigan 

organik  birikmalar  manbai  hisoblanadilar.  Yoz  oylarida  planktonlarning  rivoj  topishi  uchun 

qulay sharoitlarida suvlar tarkibida erimagan organik birikmalar ham ko'p bo'lishligi aniqlangan.  

 

Erimagan, ya'ni ―osilgan holda‖gi organik moddalarning suv tarkibida paydo bo'lishi ikki 

xil yo'l bilan amalga oshadi: 

1. Kuchli yomg'ir (sel) yog'ilishi yoki harorat ko'tarilib muz qorlar ko'p erib, katta miqdorda suv 

oqimlari natijasida er yuzasidagi jonzodlar, har xil biosenozlar yuvishi bilan; 

2. Suvning o'zida ma'lum qulay sharoit vujudga kelib planktonlar rivojlanishi bilandir. 

 

Suv  muhitidagi  organik  birikmalarning  parchalanishi  natijasida,  xuddi  tuproq 

qatlamlarida  ko'payadigan  gumusdek,  ancha  barqaror  moddalar  hosil  bo'ladi.  Ular  rangli  va 

rangsiz,  xidli  va  xidsiz  bo'lishi  mumkin.  Suvdagi  barcha  tur  moddalarning  sifat  miqdoriy 

ko'satkichlariga qarab, tabiiy suvlar ham har xil rangga bo'yalishi turgan gap, albatta. 

 

Gumus tipidagi organik moddalarga xos bo'lgan va suv sifatini belgilaydigan ko'rsatkich 

ham  ma'lum  bo'lib,  u  shundan  iboratki,  ulardan  Н

2

    ga  nisbatan  С  miqdori  ancha  kam,  ya'ni 

C:Н



1:10 ko'rinishdadir. Bunday moddalar permanganat, bixromat. aktiv xlor kabilar vositasida 

tez oksidlanishi mumkin. Tabiiy sharoitda, biologik omillar ta'sirida, ularning oksidlanishi ancha 

qiyin hisoblanadi. 

 

Tabiiy  suv  -  tarkibidagi  erigan  tuzlarga  bog'liqdir.  Har  xil  tuzlarni  o'zida  tutishi 

(minerallanganlik  darajasi)ga  qarab,  suvlar  quyidagicha  klassifikasiyalanadi,  ya'ni  turlarga 

bo'linadi: 

—  chuchuk suv, ularda tuzlar miqdori 1 g(l gacha bo'ladi; 

— sho'rroq suv, ularda tuzlar miqdori 1 -25 g(l gacha bo'ladi; 

— sho'r suv, ularda tuzlar miqdori 25 g(l dan ancha ortiq. 

 

Shu narsa  ham aniqlanganki, YEr satxidagi  chuchuk  suvlarda erigan tuzlar miqdori 200 

mg(g,  ―O'rtacha  suv‖  200-500  mg(l  va  yuqori  darajada  minerallangan  chuchuk  suvda  (lekin 

ichimlik hisoblanadigan suvda) 500 - 1000 mg(l, ya'ni 1 kg(l ligi ma'lum. 

 

Suvda uchraydigan kationlarga  

H



, Nа



, К



, NH

4



, Cа

2



, Мg

2



, Fе

2



, Мn

2



, Аl

3



    

 

 va ionlarga 

ОH

-

, HCО

3

-

, CО

3

-2

, Cl

-

, SО

4

2-

, HS

-

, NО

3

-

, NО

2

-

, F-, PО

3-

4

, Br

-

 J

-

, HSiО

3

-

  

larni ko'rsatish mumkin. Eng ko'p miqdorda esa 7 xil ion: Nа



, К



, Cа

2



, Мg

2



, HCО

3

-

, SО

4

2-

, Cl

-

 

mavjuddir.  

 

Yuqorida ko'rasitilgan ionlarning ayrimlarining ko'p-kamligi (miqdorlari) ga qarab, tabiiy 

suvlar yana 3 turga: gidrokarbonatli (karbonatli), sulfatli va xloridli (Alekin, 1970 y)ga bo'linadi. 

Ularning  har  biri,  o'z  navbatida,  tag'in  3  xilga  ajratiladi,  masalan,  gidrokarbonatli  (karbonatli) 

suv - tarkibida kalsiy tutgan, magniy va natriyli suvlarga bo'linadilar. 

 

U  yoki  bu  turdagi  suv  o'z  tarkibidagi  mavjud  ionlarning  o'zaro  bir-biriga  nisbatan  kam-

ko'pligi bilan (mg-ekv/l) yana 3 qismga bo'linadi: 

 

1. HCО

3

-

 > Cа

2





 Мg

2



 

 

2. HCО

3

-

 < Cа

2





 Мg

2



 < HCО

3

-

 



 SО

4

2-

 

 

3. HCО

3

-

 



 SО

4

2-

 < Cа

2





 Мg

2



 

 

Yuqorida  ko'p  marta  ta'kidlanganidek,  yer  osti  suvlari  odatda  ko'proq  minerallangan 

bo'lib,  ular  tarkibida  natriy,  sulfat  va  xlor  ionlari  nisbatan  ko'p  uchraydi.  Bunday  ionlar  oson 

eruvchi  tegishli  tuzlarning  tabiiy  suvda  eriganligi  natijasidir.  Ayniqsa  issiq  va  quruq  iqlimli 

Markaziy Osiyo mintaqasi uchun bunday tabiiy suvlar ko'proq xarakterli hisoblanadi. 

 

Tabiiy  suvlarda,  yuqoridagilardan  tashqari,  biogen  moddalar  va  turli  mikroelementlar 

ham  uchraydi.  O'simlik  va  jonzodlar  olami,  ayniqsa,  suv  o'tlari  uchun  o'ta  zarur  bo'lgan  (oz 

miqdorda  bo'lsa  ham)  mikroelementlar  katta  ahamiyatga  ega.  Ular  jumlasiга  Cu,  Zn,  Мn,  B 

elementlarini kiritish mumkin.  

 

Odamlar  sog'ligi  uchun  suv  tarkibida  ftor  va  yod  elementlarining  bo'lishligi  katta 

ahamiyatga  ega.  Agar  ftor  miqdori  suvda  kamayib  ketsa,  tish  emirilishi(tish  kariesi),  ko'payib 

ketganda  esa  flyuorozom  (tishni  o'tkir  bo'lakchalarga  ajrashi)  kasalliklarini  keltirib  chiqaradi. 

Ftorning  suvdagi  me'yoriy  (chegaralangan)  darajasi  1  mg(l  bo'lishini  mutaxassislar  tomonidan 

qayd qilingan. 

 

Ichimlik  chuchuk  suv  tarkibida  yod  miqdori  0.001  mg(l  dan  kamayib  ketgani  xollarida 

epidemiologik  buqoq  kasalligi  zo'rayadi.  Agar  suvda  ammoniy  va  nitrit  ionlari  bo'lsa, 

shuningdek, yuqori darajada oksidlanish jarayoni sodir etilganda ham, tabiiy suv havzasi  yaqin 

vaqt  oralig'i(unchalik  uzoq  bo'lmagan  joyda)  iflos  chiqitlar  bilan  bulg'anishidan  darak  beradi; 

nitrat ionining borligi - suvning ancha uzoq vaqtdan boshlab ifloslanishidan dalolat beradi. Suv 

tarkibida  azot,  fosfor  va  oltingugurtlarni  tutgan  organik  birikmalar  bo'lgan  taqdirda 

mikroorganizm  (jonzod)lar  rivoji  uchun,  shu  jumladan  turli  kasalliklarni  keltirib  chiqaradigan 

bakteriyalar uchun ham qulay sharoit paydo bo'ladi va hakozo. 

 

3.  Suvda  erigan  gazlar.  Umuman  olganda  ko'p  fizik-kimyoviy  omillarga  bog'liq. 

Avvalambor,  gaz  moddasining  tabiati,  parsial  bug'  bosimi,  harorati  va  boshqa  omillarga  juda 

bog'liqdir.  Muayyan  bir  haroratda  gazning  suvda  eruvchanligini  fanda  keng  ma'lum  bo'lgan 

Genri  qonunini ifodalaydigan  quyidagi tenglama:  S  (  K*R  orqali  baholash  mumkin.  Bunda S  - 

gazning  suvda  eruvchanligi  (ml(l);  R  -  gazning  parsial  bosimi  (atm);  K  -  proporsionallik 

doimiyligi  (xar  bir  gaz  uchun  ma'lum  qiymatda  bo'ladi).  Mazkur  tenglama  vositasida  muayyan 

haroratda  1  atm  bosimda  biror  gaz  (kislorod,  azot  va  boshqa)  ning  eruvchanligini  aniqlash 

mumkin. 

 

Bir  qator  gazlarning  suvda,  haroratga  bog'liq  holda,  eruvchanligini  xarakterlaydigan 

(tajribada aniqlangan) ma'lumot quyidagi jadvalda keltirilgan. 

5-jadval 

Suv harorati 

Eruvchanlik, mg(l 

0

С 

СО

2

 

О

2

 

Н

2

 

0 

10 

25 

50 

100 

3350 

2310 

1450 

700 

0 

69.5 

53.7 

39.3 

26.6 

0 

7070 

5110 

3380 

1680 

0 

   

 

Suvda  erigan  gaz  konsentrasiyasi,  ya'ni  erigan  miqdori,  shu  gazning    suv  ustidagi  gaz 

potensial  bosimi  bilan  o'zaro  bog'liqlikda  (muvozanatda  bo'lishlikka  intilishi  sabab)  gaz  -  suv 

sistemasida  uzluksiz  sorbsiya-desorbsiya  jarayonlari  amalga  oshadi.  Ular  asosan  suvning  yuza 

qismida  bo'lib,  so'ngra  diffuziya  jarayoni  natijasida  pastki  qatlamlarda  erigan  gaz  molekulasini 

uchratish  mumkin.  Albatta,  havza  chuqur  tubida  gaz  miqdori  nisbatan  kam  (Р,Т  faktorlari 

sabab).  Hayot  uchun  kislorod  va  karbonat  angidridining  suvda  erishi  muhim  ahamiyatga  ega. 

Bunda suv muhitida mavjud o'simlik va jonzodlar rivoji masalalari nazarda tutilgan, albatta. 

 

Kislorod  gazining  suvda  erishidan,  jonzodlar  manfaatdor  bo'lishidan  tashqari  muhitda 

oksidlanish  jarayonlarining  amalga  oshishi  va  undagi  har  xil  organik  moddalarning  oksidlanib, 

parchalanashi uchun jarayonlar ham ketishi uchun zarur.  

 

Gazlar eruvchanligi harorat, bosim va boshqa fizik-kimyoviy ko'rsatkichlarga bog'liqligi 

uchun  ham  yilning  turli  fasllari,  sutkaning  turli  vaqtlarida  ularning  suvdagi  miqdori  o'zgarib 

turadi. Shu bilan birga, gaz eruvchanligiga suvning toza va toza emas (ifloslangan)ligi ham ta'sir 

ko'rsatadi. 

Suvning  ishqoriyligi.  Suv  tarkibidagi  anionlar  ОH

-

,  HCО

3

-

,  CО

3

2-

,  PО

4

3-

,  SiО

3

2-

  ва 

kuchsiz  organik  kislotalarning  ayrim  tuzlarining  umumiy  konsentrasiyasi  suvning  umumiy 

ishqoriyligi (I

u

) deyiladi va bir litrdagi millimol (mmol(l) larda ifodalanadi. 

Chunki  barcha  ko'rsatilgan  moddalar  kislotalar  bilan  ta'sirlashadi,  demak,  suvning 

umumiy  ishqoriyligi  metil  sarig'i  indikatori  bilan  titrlashga  sarflanadigan  kislota  miqdori  bilan 

aniqlanadi. Ishqoriylikni ifodalaydigan anionlar turiga bog'liq holda gidrokarbonatli I

gk

 (HCО

3

-

), 

karbonatli  I

k

  (CО

3

2-

),  silikatli  I

s

  (SiО

3

2-

),  gidratli  I

g

  (ОH

-

),  fosfatli  I

f

  (Н

2

РО

4

-

,  НРО

4

2-

,  РО

4

3-

) 

ишқорийликка бўлинади. Умумий ишқорийлик I

u

 



 I

gk

 



 I

k

 



 I

s

 



 I

g

 



 I

f

 bo'ladi. 

Tabiiy  suvlarda,  odatda,  gidrokarbonat  ionlari  nisbatan  ko'p  miqdorda  bo'ladi,  shuning 

uchun bunday suvlar uchun I

u 

= I

gk

 ifoda xarakterlidir. 

Suvning  qattiqligi.  Suvning  qattiqligi  –  uning  sifatini  belgilaydigan  ko'rsatkichlardan 

biri hisoblanadi. Tabiiy suvlarning qattiqligi ulardagi kalsiy va magniy tuzlarining bo'lishi bilan 

bog'liqdir.  U  Са

2Q

  va  Mg

2Q

  ionlarining  bir  litr  suvdagi  umumiy  millimol  miqdori  bilan 

ifodalanadi. Qattiqlik uch turga bo'linadi: muvaqqat, doimiy va umumiy. 

Muvaqqat  (karbonatli)  qattiqlik  Q

м

,  asosan,  suvda  kalsiy  va  magniy  gidrokarbonatlari 

Са(НСО

3

)

2

  va  Mg(HCО

3

)

2

  larning  bo'lishligi  bilan  ifodalanadi,  ular  suv  qaynatilganda 

erimaydigan tuzlarga aylanadi va qattiq cho'kma (quyqum) tarzida cho'kadi: 

Са(НСО

3

)

2

 



 СаСО

3

 



 СО

2

 



 Н

2

О 

Мg(НСО

3

)

2

 



 МgСО

3

 



 СО

2

 



 Н

2

О 

 

Doimiy (karbonatsiz) qattiqlik Q

d

 suvdagi kalsiy va magniy xloridlari, sulfatlari, nitratlari 

miqdori bilan aniqlanadi, ular suv qaynatilganda ham eritmada erigan holatda qoladi. 

Suvning muvaqqat va doimiy qattiqliklarining yig'indisi umumiy qattiqlik deyiladi. 

Tabiiy suvlar umumiy qattiqligi bo'yicha: yumshoq (Q

u

 



 2); o'rtacha qattiq (Q

u

 



2



10) 

va qattiq (Q

u

 



 10) suvlarga bo'linadi. 

Suvning  oksidlanuvchanligi.  Suvning  oksidlanuvchanligi  –  suvdagi  moddalar,  asosan, 

organik maddalar va oz miqdordagi temir birikmalari, vodorod sulfid, nitritlarni oksidlash uchun 

talab  etiladigan  kislorod  massasi  (mg(l  hisobida)  bilan  aniqlanadi.  Uning  kattaligi  suvdagi 

organik qo'shimchalar konsentrasiyasini qiyosiy tavsiflash uchun ishlatiladi. Artezan suvlarining 

oksidlanuvchanligi odatda 1-3 mg(l O

2

 ni, toza ko'l suvlariniki – 5-8, botqoqlik suvlariniki esa – 

400 mg(l O

2

 ni tashkil etadi. Daryo suvlarining oksidlanuvchanligi katta chegarada o'zgaradi, 60 

mg(l va undan katta miqdorni tashkil qiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-MAVZU: SUVLARNING KLASSIFIKATSIYASI 

 

Reja: 

1.  Suvlarning turli klassifikatsiyalari.  

2.  Suvlarning kimyoviy tarkibi bo‗yicha klassikatsiyalanishi.  

3.  Suvlarning mineralizatsiyasi bo‗yicha klassikatsiyalanishi. 

 

1. Suvlarning turli klassifikatsiyalari. Hozirgi vaqtda bir necha o'nlab klassifikasiyalar 

ishlab  chiqilgan,  ular  turli  prinsiplarga  asoslangan  va  turli  amaliy  qo'llashlarga  ega.  Bularning 

barchasini  qamrab  oladigan  universal  klassifikasiya  hozircha  yo'q.  Eng  ko'p  ishlatiladigan 

ommabop  va  tez-tez  qo'llaniladigan  klassifikasiyalarga  I.Palmer,  S.A.Shukarev,  N.I.Tolstixina, 

V.A.Sulina,  O.A.Alekinlarning  klaasifikasiyalari  kiradi.  Mineral  suvlar  uchun  avvallari 

V.A.Aleksandrovning 

klassifikasiyasi 

qo'llanilgan 

bo'lsa, 

endilikda 

V.V.Ivanov 

va 

G.A.Nevraevning  klassifikasiyalari  qo'llanilmoqda.  Yuza  suvlar  uchun  esa  O.A.Alyokinning 

klassifikasiyasini ko'rib chiqamiz.  

Alyokinning klassifikasiyasi 1946 yil chop etilgan (1-rasm). Uning asosida ikkita prinsip 

turadi:  ustun  ionlar  va  ionlar  orasidagi  o'zaro  munosabat.  O.A.Alyokin  ustun  ionlar  deb 

moddaning  ekvivalent  miqdorida  foizlarda  hisoblaganda  eng  katta  nisbiy  tarkibli  ionlarni 

hisoblaydi.  

Ustun anionlar bo'yicha barcha tabiiy suvlar uch sinfga bo'linadi:  

1) gidrokarbonatli suvlar sinfi;  

2) sulfatli suvlar sinfi;  

3) xloridli suvlar sinfi.  

O.A.Alyokinning  ko'rsatishi  bo'yicha,  belgilangan  uchta  sinf  birdaniga  suvning 

gidrokimyoviy  xarakterlarini  beradi.  Gidrokarbonatli  sinfga  kam  mineralli  suvlari  va  ba'zi  yer 

osti suvlari kiradi. Xloridli suvlar sinfiga okean, dengiz, sho'r qum, yopiq strukturadagi yer osti 

suvlarining  yuqori  minerallarni  suvlar  va  b.q.lar  kiradi.  Tarqalishi  va  mineralizasiyasi  bo'yicha 

sulfatli sinfidagi suvlar bo'lib gidrokarbonatli va xloridli suvlar o'rtasidagi suvlar kiradi. Genetik 

jihatdan ular turli chukma jinslar bilan bog'liq.  

2.  Suvlarning  kimyoviy  tarkibi  bo„yicha  klassikatsiyalanishi.  O.A.Alyokin  bo'yicha 

har bir sinf ustun kation bo'yicha uch guruhga bo'linadi: kalsiyli, magniyli va natriyli har bir sinf 

o'z  navbatida  to'rtta  tip  suvga  bo'linadi,  ekvivalentlarda  ionlar  orasidagi  munosabat  bo'yicha 

aniqlanadigan. 

Birinchi  tip  HCO

-

3

>Ca

2+

+Mg

2+

  munosabati  bo'yicha  xarakterlanadi.  Bu  tipdagi  suvlar 

ishqorli,  yumshoq  hisoblanadi,  tarkibida  ma'lum  miqdorda  natriy  va  kaliy  bilan  emirilgan  tog' 

jinslarining  mahsulotlarining  aralashishidan  hosil  bo'ladi.  Birinchi  tipdagi  kiruvchi  suvlar 

umuman  olganda  kam  mineralli,  biroq  oqmaydigan  ko'llarda  juda  yuqori  mineralizasiyaga  ega 

bo'lishi mumkin. Birinchi tipga shuningdek ba'zi neft konlarining suvlari ham kiradi.  

Ikkinchi  tip  HCO

-

3

2+

+Mg

2+