Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

5.15-rasm.  Deyteriy-tritiy, 
deyteriy-deyteriy  reaksiyalari 
uchun  plazmani  ushlash 
parametrining  temperaturaga 
bogiiqligi.

---

o‘ x sh ash lig i  uchun  plazm ani  uzoq  ushlash  im ko n iyatin i  berm aydi.
Toroidal  kam eran ing  ichki  h alqa m arkaziga ya q in   tom onidagi  m agnit 
m aydon  tashqi  (m arkazning  uzoq)  tom onidagi  m agn it  m aydondan  katta 
boM ganligidan,  bu  hoi  butun  plazm ani  tashqi  devor tom on  su rilish g a  va 
tashqi devorga urilib  «h alo k » boMishga olib kelad i. P lazm an in g  bu «surib  
c h iq a rilisn »  effektini  b artaraf q ilish   uchun  L.  S p itser  kam eran i  sakkiz 
raqam i  k o ‘ rin ish id a tayyo rlash n i ta k lif  etdi.
B unday kam erada yarim  aylanishdan so‘ ng birortom onga surilib  qolgan 
p lazm a  ikkin ch i  yarim   ay la n ish d a  boshqa  tom onga  su rilad i  va  kam era 
ich id agi  devordan y e tarlic h a uzoqroq  m asofada boMadi.  B u n d ay kam era 
stellarator deb ataladi.
Stellaratorlarda m agnit sirt plazm a hosil qilishuvchi hajm dan tashqarida 
jo ylash g an   o ‘ tkazgichdan  oquvchi  toq yordam ida h o sil  q ilin a d i.
8 '
5.16-rasm.  Stellarator
Plazm adan toq o ‘ tkazilsa oqayotgan elektr toki protsesningboshlangM ch 
davrida plazm ani yaratad i, uni q izd irad i, plazm ani idish d evo rlarid an  uzib 
term o iz o lyatsiyalayd i  va  nihoyat,  plazm a  berk  d o irav iy   toq  ro lin i  o ‘tab, 
uning atrofida berk m agnit sirtni hosil q ilad i. Bu prinsip aso sid a ishlovchi 
te rm o yad ro v iy  sin te z   q u rilm a la ri  to k am ak   (to k,  m a g n it  v a   katu sh k a 
so‘zlarid an  o lin gan ) deb atalad i.
Termoyadro  reaksiyasini  am alga  oshirishda  tokam ak  u sulidan   tashqari 
plazm aga ye tarli d arajada tezlashtirilgan  neytral atom lam i  in je k siy a  qilish 
ham istiqbolli usullardan hisoblanadi. Bunda atomlar plazm ani ushlab turgan 
m agnit m aydonidan erkin o‘tadi  va qizdirilgan p lazm aga kirib   ionlashadi.
Boshqa usullardan intensiv lazer nurlanishi v a te z  elek tro n lam i in jek siya 
qilish v a h .k.lard an   fo yd alan ilad i.
Lazer nurlari bilan nurlantirilganda hosil boMgan intensiv n urlanish jis m

---

s irtid a   k a tta   b o sim n i  h o sil  q ila d i.  B u n in g   h is o b ig a   d e y te r iy - tr it iy  
aralashm asi m ing m arta kuchlirok siq ilad i va term oyadroviy reaksiyan in g 
bo‘ lish inten sivligi m illion m artao rtib ketadi. Lekin b u jarayo n d a energiya 
s o c h ilish   k atta d ir.  M a sa la n ,  la z e r la rd a   e le k tr  e n e rg iy a n i  yorugM ik 
en e rg iyasig a  aylantirish  foydali  koeffitsienti  atigi  1%.  L azer  yorugMik 
en e rg iy a sin in g   6-10%   g in a  term o yad ro viy  yoqilgM ni  q iz d irish g a  sarf 
boMadi, qolgan  qism i  bugMangan  m odda bilan sochiladi.
K uchli  to k li  im pulsli  elek tro n -tezlatg ich lard a  o lin g a n   re ly a tiv istik  
e le k t r o n la r   o q im id a n   f o y d a la n ilg a n d a ,  la z e r   te r m o y a d r o v iy  
q u rilm a la rd a n   a f z a llig i  sh u n d ak i,  u larn in g   fo y d a li  ish  k o effitsien ti 
kattaroqdir.  Lekin  re ly a tiv istik   elektronlarni  fokuslash  v a  en erg iyasin i 
ju d a  k ich ik   hajm da  ko n sen tratsiyalash   m uam m osi  ju d a   m urakkabdir. 
H ozirgi vaq td a bu sohada turli  u slu b lard a butun dunyo o lim lari intensiv 
iz lan ish lar olib borm oqdalar. Bu m uam m oning hal boMishi energetikada 
katta o ‘zg arish  ya say d i  va y e r y u z id a  insoniyatning e n e rg iy a g a  boMgan 
e h tiy o jin i  toMa qondiriladi.