Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

5.10.1. Issiq  neytronlarda ishlaydigan  reaktorlar
Issiq lik   n eytro n larid a  ish layd ig an   reaktorning  sxem asi  5 .14-rasm d a 
k eltirilg an .

---

5.14-rasm .
R eakto rn in g  a so siy   q ism i  ak tiv   zo n ad ir  (1 ).  U nda  z a n jir   re a k s iy a  
y u z  berib, en e rg iy a ajra la d i. N eytro n larn in g  ta s h q a rig a  ch iq ib  k e tish in i 
k am ay tirish  uchun ak tiv  zo n aga q a y ta rg ic h   (2 ) ic h ig a  jo y la n a d i. A k tiv  
zo n a   n e y tr o n la r n i  s e k in la tu v c h i  b lo k la r d a n   ( 3 )   v a   u la r n i  ic h id a  
jo ylash g an  y o q ilg ‘ i k assetalari TVEL lard an  (4 ) ta sh k il topgan (T V E L - 
is s iq lik   ajratu v ch i  elem en t).  (5 )  k a n a lla r   o rq a li  T V E L   dan  a jr a lg a n  
issiq lik n i o lib  k etu vch i g az y o k i su y u q lik  (is s iq lik  e ltk ic h ) o ‘ tk a z ila d i. 
R e a k s iy a   in te n s iv lig i  n e y tro n la rn i  k u c h li  y u tu v c h i  m o d d a la rd a n  
y a s a lg a n   m ax su s  s te rje n la r  y o rd a m id a   b o s h q a r ila d i.  R e a k to r  ish g a  
tu sh irilish d an   o ld in   n eytro n larn i  y u tu v c h i  (k a d m iy   y o k i  bor  k a rb id i) 
sterjen  (6 ) ak tiv  z o n ag a to ‘ la k iritilg a n  h o la td a  boM adi. B u h o ld a к  <  1 
va  z a n jir  re a k siy a   boM maydi.  Sterjen   a k tiv   zo n ad an   c h iq a r ila   bo rish i 
b ilan  к  ortadi  va к   =  1  da reakto r sta tsio n ar re jim d a  is h la y  b o sh lay d i. 
Reaktorning h alo katin i oldini o lish  m aq sa d id a q o ‘ sh im ch a sterjen  doim  
ta y y o r turad i. N eytro n lar soni  k erag id a n   o rtib   k e tish i  b ilan   bu  sterjen  
av to m atik   ra v ish d a   a k tiv   z o n ag a  k ir it ila d i  v a   h a lo k a t  o ld i  o lin a d i. 
R eakto rd a hosil  boMgan  rad io ak tiv  n u rla n ish la rd a n   sa q lan ish   uchun  u 
n e y tr o n   v a   g a m m a - n u r la r n i  y u t u v c h i  r a d ia t s io n   x a v f s i z l i k n i  
t a ’ m in layd ig an   m assiv  jis m   b ilan   (7 )  o ‘ r a la d i.

---

5 .10.2. Tez  n e y tr o n la r d a   ish la y d ig a n   r e a k to r la r . B r e d e r la r
Tez  n eytro n larda  ish la y d ig a n   reakto rlar a lo h id a  x u su siy a tg a   eg a.
1)  Y o q ilg ‘ in i  y u q o r i  a n iq lik k a c h a   to z a la s h   ta la b   e t ilm a y d i. 
A ralash m alard a  tez n ey tro n lar  kain  y u tila d i.
2 )  Y o q ilg ‘ i  k u c h li  k o n se n trla n g a n ,  y a ’ ni  u ran   b ilan   b o y itilg a n  
boM ishi  kerak.
3 )  T ez  n e y tr o n la r n in g   e f f e k tiv   k e s im i  k ic h ik   boM gani  u ch u n  
yoqilgM ni  issiq n eytro n li reak to rlard ag id an  k o ‘ proq olish talab  e tila d i.
4 ) Bu reak to rlar uchun sek in latg ich  talab  e tilm a y d i. A ktiv zo n an in g 
oM cham i  ju d a   k ic h ik ,  e n e rg iy a   a jra lish   z ic h lig i  yuqo ri  0,5  kW /sm 3 
g a c h a   ye tad i.
5) Issiq lik n i olib ketuvch i m odda neytro n lam i se k in latm a slig i kerak. 
Sh u  m aqsad d a  suyuq  n a triy   fo y d alan ilad i.
6 )  Tez  neytronlar  m oddalarda  yu tilish   eh tim o llig i  kich ik  boMgani 
u ch u n   re ak to rn i  b o sh q a rish d a   y u tu v c h i  s te rje n la r d a n   f o y d a la n ib  
boMmaydi. Tez neytronli reaktorlarni boshqarish aktiv zona va neytronlar 
qaytargich   o ralarin i  yaq in lash tirish ,  uzoqlashtirish  bilan  olib  b o rilad i. 
Tez neytronli reaktorlarni boshqarish m urakkab. L ekin shunga q aram ay 
u lardan   k e lajak d a  ken g  fo yd alan ish   m um kin.  C hunki  sekin  n eytro n li 
reakto rlar uchun zarur boMgan 238U va 232Th elem ent yadrolari tom onidan 
rad iatsio n  yu tilish  n a tija sid a y a d ro v iy  yoqilgM sifatid a ishlatish m um kin 
boMgan ya n g i 239Pu v a 233U  izotoplari hosil boMadi.  B unday reakto rlarga 
k o ‘ p a y tir u v c h i  r e a k t o r la r  yo k i  briderlar d e y ila d i: