Atom tuzilishining modellari. Vodorod atomining bor nazariyasi 1-§. Atom tuzilishining modellari

ctg			m^2 p	(4.5)
2	2Ze^2

Bu formuladan tajribada aniqlanishi mumkin bo‘lgan parametrlar asosida sochilishning effektiv kesimini aniqlashda foydalaniladi.

83

(4.5) formulada m – alfa-zarra massasi,  – uning tezligi, Ze – yadro zaryadi, 2e – alfa-zarra zaryadi (elementar zaryad birligida), Z

– yadroning zaryad soni yoki qisqacha yadro zaryadi deyiladi. b – alfa-zarraning yadroga eng kichik yaqinlashish masofasi, ya’ni nishonga olish masofasi deb ataladi. Sochilish burchagi  nishonga olish masofasi b ga bog‘liq. Alfa-zarra qanchalik yadro yaqinidan o‘tsa, ya’ni b qanchalik kichik bo‘lsa, alfa-zarra shunchalik katta burchakka og‘adi. (4.5) formulani tajribada tekshirish ancha qiyin, chunki bu formulaga o‘lchab bo‘lmaydigan kattalik b kiradi. Shuning uchun bu formuladan kelib chiqadigan statistik natijalarni qarab chiqish mumkin. Shu sababli differensial effektiv kesim tushunchasi kiritiladi. Vaqt birligida birlik yuza orqali yadroga tomon uchayotgan alfa-zarralar soni N bo‘lsin. Bunda alfa-zarralar oqimiga perpendikulyar bo‘lgan d elementar yuzadan uchib o‘tgan alfa-zarralar soni quyidagicha:

dN  Nd.

(4.6)

Sochilgandan so‘ng bu zarralar d elementar fazoviy burchak ichiga tushadi. d – burchakning kattaligi va uning o‘qining yo‘nalishi d– yuzaning kattaligi va holati bilan aniqlanadi. Shuning uchun dN vaqt birligida d fazoviy burchak ichida yadroda sochilgan alfa-zarralar sonini ifodalaydi. dN ning N ga nisbati d ga teng, d yuza birligida o‘lchanadi. d alfa-zarralarning yadroda sochilishida yadroning differensial effektiv kesimini bildiradi. Bu tushuncha zarralar bilan bo‘ladigan barcha jarayonlarda ishlatiladi. Aytilgan ta’rifga binoan differensial effektiv kesimni quyidagicha ifodalash

mumkin:
d	dN	.	(4.7)
	N

Demak, differensial effektiv kesim deb, vaqt birligi ichida yadroda sochilgan zarralar sonining tushayotgan zarralar soniga bo‘lgan nisbatiga aytiladi.

Endi alfa-zarraning alohida atom yadrosida sochilishi uchun differensial effektiv kesimning aniqlanishini ko‘raylik. Bunda d aniqlanishi kerak. Alfa-zarralar sochilgandan so‘ng d yuza orqali o‘tib d burchak ichiga tushadi. x o‘qi sifatida nishonga olish masofasi b=0 bo‘lganda, alfa-zarraning to‘g‘ri chiziqli

84

trayektoriyasini olaylik. Silindrik simmetriyadan foydalanib, oddiylik uchun d ni xalqa yuzasi deb olaylik, ya’ni: