Аtоm tuzilishi

Оksidlаnish– qaytarilish reaksiyalаri

Hammа kimyoviy reaksiyalаrni ikki guruhgа bo’lish mumkin. Birinchi guruh reaksiyalаrdа o’zaro tа’sir etuvchi mоddаlаr tаrkibigа kiruvchi elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o’zgarmаydi. Bu guruhgа аlmаshinish, birikish vа аjrаlish reaksiyalаri kirаdi:

AgNO₃ + KCl = AgCl↓ + KNO₃

Ikkinchi guruh reaksiyalаrigа bir yoki bir nеchа elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o’zgarаdigаn reaksiyalаr kirаdi:

Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂↑

Bu reaksiyadа ruхning оksidlаnish dаrаjаsi 0 dаn +2 gаchа, vоdоrоdniki +1 dаn 0 gаchа o’zgarаdi.

Elеmеntlаrning оksidlаnish dаrаjаsi o’zgarishi bilаn bоrаdigаn reaksiyalаrni оksidlаnish-qaytarilish reaksiyalаr yoki rеdоks reaksiyalаr (lоtinchа reductio – qaytarilish vа oхydatio – оksidlаnish) dеb аtаlаdi. Yuqoridаgi reaksiyalаrdа ruх аtоmlаri musbаt zаryadlаngаn iоnlаrgа аylаnаdi, uning оksidlаnish dаrаjаsi 0 dаn +2 gаchа оrtаdi:

Zn – 2e^– = Zn⁺

Elеmеntning оksidlаnish dаrаjаsi оrtishi bilаn bоrаdigаn elеktrоn bеrish jаrаyoni оksidlаnish dеb yuritilаdi.

Ruх tоmоnidаn bеrilgаn elеktrоnlаr vоdоrоd iоnlаri tоmоnidаn qabul qilinаdi; vоdоrоdning оksidlаnish dаrаjаsi +1 dаn 0 gаchа kаmаyadi:

2H⁺+ 2e^– = H₂

Elеmеntning оksidlаnish dаrаjаsi pаsаyishi bilаn bоrаdigаn elеktrоn biriktirib оlish jаrаyoni qaytarilish dеyilаdi. Dеmаk, bu reaksiyadа ruх оksidlаnаdi, vоdоrоd esа qaytarilаdi.

3.-javob

Gidroksikislotalar va ularning turlari. Asimmetrik uglerod atomi va optik izomeriya. Optik izomerlarning nomlanishi. -, - va -gidroksikislotalarning o‘ziga xos reaksiyalari. Oksokislotalar, ularning turlari

Tarkibida ham gidroksil guruh, ham karboksil guruh tutgan birikmalar gidroksikislotalar (oksikislotalar) deb ataladi. Boshqacha aytganda ular spirt-kislotalardir. Gidroksil va karboksil guruhlarning bir-biriga nisbatan joylanishiga qarab gidroksikislotalar -,-va - oksikislotalarga bo‘linadi. M-n:

α-oksimoy kislota, 2-gidroksibutan kislota β-oksimoy kislota, 3-gidroksibutan kislota γ-oksimoy kislota, 4-gidroksibutan kislota

Oksikislotalardan sut kislotasi, olma kislotasi, vino kislotasi juda qadimdan ma’lum. Bu moddalar ham spirtlar, ham kislotalar kabi reaksiyaga kirishishlari bilan bir qatorda ularga fazoviy izomeriyaning bir turi-optik izomeriya xosdir. Vant-Goff va Le-Bellarning (1871) fikricha molekula tarkibida 4 xil guruh bilan birikkan uglerod (asimmetrik) atomi mavjud bo‘lsa, u 2 xil optik izomerlar hosil qiladi. M-n, sut kislotasi shunday izomerlar hosil qiladi:

Bu izomerlarni ko‘zgu izomerlari deb ham aytiladi. Ular qutblangan nurni o‘ngga(Q) yoki chapga (-) bir xil burchakka buradi. Izomerlar soni molekula tarkibidagi asimmetrik atomlarining soni n bo‘lganda Nq2ⁿga teng. Ular D va L qatorlarga bo‘linadi.

Bunda D va L harflar nisbiy konfiguratsiya qatorlarining ifodasidir. Bu qator o‘nga buruvchi (+) va chapga buruvchi (-) glitserin aldegidlari tuzilishlariga nisbatan olingan qatordir. O‘nga buruvchi glitserin aldegidining tuzilishi quyidagicha ko‘rsatilgan va u D qatorning boshlovchisi deb belgilangan.

Bu yerda D harfi o‘nga buruvchi ma’nosini anglatsa ham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar chapga buruvchi (-) bo‘lishi mumkin. Chapga buruvchi glitserin aldegidi(-)ning tuzilishi esa quyidagi shaklda ko‘rsatilgan:

va u L qatorning boshlovchisi deb belgilanagan. Bu yerda L harfi chapga buruvchi ma’nosini anglatsa ham, shu qatorga mansub optik faol birikmalar o‘nga buruvchi (Q) bo‘lishi mumkin. Demak, D va L ifodalar nisbiy konfiguratsiya ifodalaridir. O‘nga buruvchi (Q) va chapga buruvchi (-) glitserin aldegidlarining tuzilish formulalarini rus olimi M.A.Rozanov taklif qilgan.

Quyida formulalari keltirilgan sut kislotalarining chapga buruvchisi (-) D qatorga, o‘nga buruvchisi (+) L qatorga mansubdir.

Optik faol birikmalarning absolyut konfiguratsiyasi ifodalarini (R, S) fanga Kan, Ingold va Preloglar kiritgan. Bu ifodalar soat strelkasi bo‘yicha (R) yoki soat strelkasiga teskari (S) ma’nolarini anglatadi. Optik faol moddaning absolyut konfiguratsiyasining ifodasini aniqlash uchun asimmetrik uglerod atomiga birikkan atomlar yoki atomlar guruhi ularning atom massalari kamayib boruvchi tartibda joylanadi. Tetraedrga eng kichik atom massaga ega bo‘lgan guruhga teskari tomondan qarab, atom massasi katta guruhdan atom massasi kichik guruhga tomon aylanma yuriladi. Bunda L(Q) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi S, D(Q) sut kislotasi absolyut konfiguratsiyasining ifodasi R bo‘ladi.

Sut kislota tarkibidagi asimmetrik uglerod atomi bilan birikkan guruhlar atom massalarining kamayib borishi bo‘yicha quyidagi qatorga joylashadi: -OH > -COOH > CH₃ > H

Sintetik usul bilan sut kislota olinganda o‘ngga va chapga buruvchi kislotalarning teng miqdoridagi aralashmasi hosil bo‘ladi. Bu aralashma ratsemat deb ataladi.

Gidroksikislotalar galoidkislotalardan, oksokislotalardan, to‘yinmagan kislotalardan olinadi. Xossalari jihatidan gidroksikislotalar ham spirtlarning ham kislotalarning xossalarini namoyon qiladi. -,-va -gidroksikislota-

larning bir-biridan farq qiladigan, o‘ziga xos reaksiyasi ularni qizdirishda ko‘rinadi. -gidroksikislotalar-laktidlar, -gidroksikislotalar-to‘yinmagan kislotalar va -gidroksikislotalar-laktonlarga aylanadi. M-n:

Sut kislotasi tabiatda uch xil shaklda uchraydi. L (+) sut kislotasi birinchi marta go‘sht selidan ajratib olingan. (+, -) Sut kislotasi qatiqda, tuzlangan bodringda bo‘lib, uglevodlarning sut achituvchi bakteriyalar ta’sirida achishidan hosil bo‘ladi.

Sut kislotasi oziq-ovqat sanoatida, terilarni oshlashda va matolarni bo‘yashda ishlatiladi. Olma kislotasi HOOC-CHOH-CH₂-COOH, vino kislotasi HOOC-CHOH-CHOH-COOH lar ham muhim gidroksikislotalardir. Olma kislotasi ham olmada, ryabinada, maxorkada bo‘ladi. Vino kislotasi vinolarning achishi natijasida hosil bo‘ladi. Uning kaliyli-natriyli tuzi NaKC₄H₄O₆ 4H₂O segnet tuzi nomi bilan kimyoviy analizda va radiotexnikada ishlatiladi. Limon kislotasi

limonda, maxorkada bo‘ladi, glyukozaning maxsus bakteriyalar ta’sirida achishidan hosil bo‘ladi. Oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi.

Oksokislotalar-tarkibida ham karbonil, ham karboksil guruh tutgan birikmalardir. Agar karbonil guruh aldegid guruhi bo‘lsa aldegidokislotalar, karbonil guruh keton guruhi bo‘lsa ketokislotalar bo‘ladi.

Aldegid kislotalar:

glioksil kislota, oksoetan kislota formilsirka kislota, 3-oksopropan kislota

Keto- kislotalar:

pirouzum kislota, 2-oksopropan kislota, β-ketopropan kislota β-ketomoy kislota, atsetosirka kislota, 3-oksobutn kislota

Bu moddalar ham karbonil birikmalar, ham karbon kislotalar kabi reaksiyaga kirishadi.

Oksokislotalar digaloidbirikmalarning gidrolizi natijasida yoki gidroksikislotalarning oksidlanishi natijasida olinadi.

-Oksikislotalardan atsetosirka kislotasi murakkab efir kondensatsiyasi bilan olinadi:

Bu kislota yoki uning efiri-atsetosirka efiri -CH₂- guruhi tarkibidagi vodorodlar >C=O va -COOR guruhlari ta’sirida harakatchan bo‘lib qoladi va ikki xil tautomerlar hosil qiladi:

Shuning uchun uning eritmalari G‘eCl₃ eritmasi bilan kompleks hosil qilib rang beradi.

Atsetosirka efiri asosida -CH₂- guruhi hisobiga alkillash, atsillash hamda dekarboksillash reaksiyalari o‘tkazib juda ko‘plab sintezlarni amalga oshirish mumkin

Atsetosirka efiri ishqorlar ta’sirida kislota va keton parchalanishga uchraydi

4. Liofob zollarda disperslik darajasining kamayishi ikki yoʼl bilan sodir boʼlishi mumkin: birinchisi qayta kristallanish natijasida mayda zarrachalarning yirik zarrachalarga birikishi boʼlsa, ikkinchisi dispers faza zarrachalarining bir – biriga yopishib yiriklashishidir.

Kolloid zarrachalarning molekulyar kuchlar taʼsirida oʼzaro yiriklashishi koagullanish deyiladi.

Prof. N.P.Peskov fikricha dispers sistemalarning barqarorligi ikki xil: yaʼni agregativ va kinetik (yoki sedimentatsion) boʼladi.

Dispers sistemalarning agregativ barqarorligi dispers sistemalarning oʼziga xos disperslik darajasini saqlash, yaʼni koagulyatsiyaga uchramaslik xususiyatidir. Sababi: birinchidan kolloid zarrachalarning bir xil zaryadga egaligi; ikkinchidan kolloid zarrachani erituvchining molekulalari qurshab olib zarrachalar atrofida solvat qobiqlar hosil qiladi. Аgregativ barqarorlik zolning tabiatiga, uning zarrachalari tuzilishiga va kolloid eritmaning holatiga bogʼliqdir.

Kinetik (sedamentatsion) barqarorlik: dispers faza zarrachalarining ogʼirlik kuchi taʼsirida dispersion muxitdan ajralmaslik qobiliyatidir va u diffuziya, broun harakatiga bogʼliq. Kolloid eritmalarning disperslik darajasi yuqori boʼlib, ularning mitsellalari oʼz – oʼzicha harakat qiladi, yaʼni kolloid eritmada diffuziya sodir boʼladi. Shuning uchun ular sedimentatsion barqaror. Lekin ular har xil taʼsirlar ostida yiriklashadi va kolloid sistemaning disperslik darajasi kamayadi va barqarorlik yoʼqoladi. Shuning uchun kolloid sistemalar agregativ barqaror boʼlmagan mikrogeterogen sistemalardir.

Dispers sistemalarda koagullanish jarayoni maʼlum tezlikda sodir boʼladi. Аgar ikkita zarracha bir biri bilan birinchi marta toʼqnashgandayok, oʼzaro birikib yirikroq zarracha hosil qilsa bunday koagullanish «tez koagullanish» deyiladi va uning tezligi dispers faza zarrachalarining broun harakati intensivligiga bogʼlik boʼladi, lekin qoʼshilayotgan koagullovchi elektrolit kontsentratsiyasiga bogʼliq. emas. Аgar koagullani tezligi koagullovchi elektrolit kontsentratsiyasiga bogʼliq boʼlsa, bunday koagullanish «sust koagullanish» deyiladi.

Tez koagulyatsiya nazariyasi 1916 yilda M.Smoluxovskiy tomonidan yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq, kolloid zarrachalar oʼrtasida oʼzaro itarilish kuchlari borligidan bu zarrachalar bir-biri bilan birika olmaydi. Lekin ular bir-biriga juda yaqin kelganda bu zarrachalar oʼzaro tortishadi. Elektrolit qoʼshilmagan zolda zarrachalar bir-biridan uzoqroq turganligi sababli, kolloid eritma barqaror boʼladi.

Kolloid eritmaga elektrolit qoʼshilgandan soʼng zarrachalar bir-biri bilan yaqinlashib, oʼzaro tortisha boshlaydi, natijada kolloid eritma sust koagullanadi. Elektrolitdan yana qoʼshilsa, koagullanish tezlashib, zarrachalar bir-biri bilan birlasha boshlaydi.

Koagullanish tezligi uchun Smoluxovskiy tenglamasi quyidagcha ifodalanadi: ν_τ= ν_o∕ 1+τ∕θ

bu yerda: ν_τ – muallaq zarrachalarning vaqt oʼtgandan keyingi soni,

τ – koagullanish vaqti,

ν_o – zarrachalarning dastlabki soni.

Liofob kolloidlarning agregativ barqarorligi xaqidagi tasavvurlarni 5 ta guruxga boʼlish mumkin:

Kolloid zarracha sirtida dispersion qavat hosil qilganida zol barqarorlanadi. Solvat qavatga ega boʼlgan ikki zarachaning oʼzaro birlashib ketmasligining asosiy sababi yoruvchi bosimning hosil boʼlishidir.

Struktur – mexanik faktor boʼlib, unga koʼra kolloid zaracha sirtida iviqsimon struktur qavat xosil boʼlib, bu qavat ikkita zarracha orasidagi suyuqlikning yupqalanishiga qarshilik koʼrsatadi, natijada kolloid zarrachalarning Van – der – Vaals kuchlari taʼsir etadigan masofada birlashishga halal beradi.

Аgregativ barqarorlik faktorlaridan biri zarrachaning solvatlanishidir. Kolloid sistemaning agregativ barqaror boʼlishiga yoruvchi (kengaytiriuvchi) bosim, suyuqlik qovushqoqligi, zarracha sirtiga yaqin turgan suyuqlik qavatining polimolekulyar xossalari katta taʼsir koʼrsatadi.

Аgregativ barqarorlik faktori sistemaning termodinamik xossalaridan kelib chiqadi. Bunda asosiy rolni sistemaning entropiya faktori oʼtaydi va u koagullanish jarayoniga qarshilik koʼrsatishi mumkin.

Sterik (fazoviy) faktor boʼlib, bunda barqaror kolloid sistema xosil boʼlishi uchun dispers faza sirtida stabilizatorning adsorbtsion qavatlari boʼlishi kerak. Bir zarrachaning adsorbtsion qavati ikkinchi zarrachaning adsorbtsion qavatini qoplashi natijasida sistemaning erkin energiyasi ortadi, bunda ikkala zarracha bir – biriga qarshilik koʼrsatadi va ular birlashmaydi. Аgar stabilizator polimer boʼlsa, oʼzaro itarilishda entropiya faktori axamiyatga ega boʼladi.

5.