2.
Atom tuzilishining Bor nazariyasi bo’yicha talqini. (Tomson, Rezerford).
Rezerford modeli. Atomning planetar yadroviy modeli. Tomson modelini to‟g‟ri-
noto‟g‟riligini isbotlash maqsadida 1911 yilda E. Rezerford α– zarrachalar (α–
zarrachalar ikki marta ionlashgan geliy atomidir) bilan yupqa oltin plastinkasini
(fol‟gani) bombardimon qiladi. Qo‟rg‟oshin bo‟lagining ichidagi kovakda
radiaktiv manba – radiy joylashtirilgan. Manbadan barcha yo‟nalishlarda al‟fa-
zarralar chiqadi. Lekin qo‟rg‟oshindagi tirqish yo‟nalishidan boshqa barcha
yo‟nalishlarda al‟fa-zarrachalar yutiladi. Tirqishdan chiqqan al‟fa-zarralar dastasi
F oltin fol‟gaga perpendikulyar ravishda tushadi. Fol‟gadan o‟tgan zarralar
fluoressensiyalanuvchi qatlam bilan qoplangan (E) ekranga tushgan nuqtalarda
chaqmoqchalar vujudga keladi. Bu chaqmoqchlarni kuzatish asosida al‟fa-
zarralarning fol‟gadan o‟tish jarayonidagi sochilish to‟g‟risida axborot olindi.
Kuzatuvlarning ko‟rsatishicha, al‟fa-zarralarning aksariyati o‟z yo‟nalishlarini
o‟zgartirmaydi yoki juda kichik burchaklarga og‟adi. Lekin zarralarning bir qismi
etarlicha katta burchaklarga og‟adi. Hatto orqasiga qaytgan al‟fa-zarralar ham
kuzatilgan. Mana shu sochilishni tadqiq qilgan E. Rezerford quyidagi xulosalarga
keladi:
1.
α – zarrachalarni bunday burchaklarga sochilishi uchun atom atrofida va
asosan ichida kuchli elektr maydon bo‟lishi kerak;
2.
α – zarrachlarni bunday burchaklarga sochilishi uchun atomnini massasi
uning butun hajmi bo‟ylab tarqalgan emas, balki uning masasi asosan biror bir
kichik hajmda to‟plangan bo‟lishi kerak va bu hajm musbat zaryadga ega bo‟lishi
kerak.
Shuning uchun fol‟gadan o‟tish jarayonida asosiy ta‟sirlashuv +2e ga teng
bo‟lgan al‟fa-zarra va atom massasining asosiy qismini o‟zida mujassamlashtirgan
musbat zaryadli (+Ze) soha (bu sohani yadro deb atash odat bo‟lgan, yadro-
“mag‟iz” degan ma‟noni anglatadi.) orasida amlga oshadi. Natijada yadroga
yaqinroq masofadan o‟tayotgan al‟fa-zarra yadrodan uzoqroq masofadan
o‟tayotgan al‟fa-zarraga nisbatan kattaroq burchakga og‟adi, chunki al‟fa-zarra va
yadro orasidagi o‟zaro itarishuvchi kulon kuchi ular orasidagi masofaga teskari
proporsionaldir. To‟ppa-to‟g‟ri yadro tomon kelayotgan al‟fa-zarra belgilangan,
zarra va yadro orasidagi o‟zaro itarishuvchi) esa Kulon kuchi ta‟sirida sekinlashib
to‟xtaydi, so‟ng orqasiga qaytadi. Klassik fizika qonunlari asosida o‟tkazilgan
miqdoriy hisoblar
Rezerford
farazini tasdiqladi.
Yuqoridagi xulosalarga asoslanib Rezerford atomining planetar modelini kashf
etdi va Tomson modeli noto‟g‟ri ekanligini isbot etdi. Bu modelga asosan atom
markazida musbat yadro va bu yadroning atrofida, Quyosh atrofidagi planetalar
aylanishiga o‟xshash, manfiy zaryadlangan elektronlar aylanadi. Bu modelga misol
vodorod atomidir. Vodorod atomi eng sodda atom ,uning yadrosida bitta proton
bor. Atomning qariyib hamma massasi yadroda joylashgan. Sababi elektron
massasi proton massasining ya‟ni vodorod atomi yadrosi massasining 1/1840
ulushini tashkil qilib, moddaning atom massasiga deyarli ta‟sir etmaydi. Atom
elektr neytral zarrachadir, chunki atomda qancha proton bo‟lsa, shuncha elektron
ham bor, ya‟ni yadroning zaryadi elektronlarning to‟la zaryadiga teng.
Shu tariqa atomningyadro modeli yaratildi. U ba‟zan atomning planetar modeli
deb ham ataladi, chunki yadroni quyoshga elektronlarni esa sayyoralarga
o‟xshatiladi. Bu model‟ atom tuzilishini o‟rganishda muhim qadam bo‟ladi. lekin
uning kamchiliklari ham mavjud edi.
Kamchiliklar asosan ikkita. Bu kamchiliklar bilan eng sodda atom- vodorod atomi
misolida tanishaylik. Modelga ko‟ra zaryadi +e bo‟lgan yadro atrofida bitta
elektron berk orbita bo‟ylab xarakatlanadi. Lekin bu elektron katta tezlanish bilan
xarakatlanishi lozim. Masalan, radiusi r=10
-10
m orbita bo‟ylab ν~10
6
m/s tezlik
bilan xarakatlanayotgan elektron qiymati: a=υ
2
/r=10
22
m/s
2
bo‟lgan normal
tezlanishga ega bo‟ladi. klassik elektrodinamikaga asosan , bunday elektron
elektromagnit nurlanish va energiyasi kamayganligi tufayli uning orbitasi borgan
sari torayib borishi lozim. Hisoblarning ko‟rsatishicha taxminan 10
-8
s chamasi
vaqt o‟tgach , vodorod atomining elektroni yadroga yiqilib tushishi kerak.
Vaholanki, vodorod atomi barqarordir. Bu mos kelmaslik planetar model‟ duch
kelgan birinchi qiyinchilikdir.
Ikkinchi qiyinchilikning mohiyati quyidagidan iborat: zaryadi +e bo‟lgan
vodorod atomining yadrosi atrofida r radiusli orbita bo‟ylab ν tezlik bilan
aylanayotgan elektron uchun har bir onda unga ta‟sir etayotgan Kulon kuchi
(F
k
=e
2
/(4πε
0
r
2
)) va markazdan qochma kuch (F
mk
=m
e
a=(m
e
υ
2
)/r) teng bo‟ladi
ya‟ni
e
2
/(4πε
0
r
2
)=(m
e
υ
2
)/r)
Bu tenglama r ning nihoyat ko‟p qiymatlari uchun bajariladi. r ning har bir
ixtiyoriy qiymatiga esa elektron tezligi ν ning va energiyasi W ning aniq
qiymatlari mos keladi. Ya‟ni elektronning klassik radiusi r
0
~2,8•10
-17
m desak
elektron bilan vodorod yadrosining ta‟sirini nuqtaviy zaryadlar ta‟siri deb qarash
mumkin va uning energiyasi
e
2
/(4kε
0
r
0
)=m
0
s
2
, (ε
0
=8,85 • 10
-12
f/m)
formula bilan ifodalanadi. Bu formulada e- elektronning zaryadi, s-yorug‟likning
vakuumdagi tezligi, m0–elektronning tinchlikdagi massasi. Bu holda r0 har qanday
uzluksiz qiymatlarga ega bo‟lardi va vodorod atomi o‟zidan tutash spektrlar
chiqargan bo‟lardi. Lekin Bal‟mer-Ridberg xulosalariga asosan uyg‟ongan
vodorod atomlari diskret-chiziqli spektrlarga ega.
Odatda, spektorlar uzluksiz va chiziqli deb ataladi. bu terminlar ishlatilishining
sababi nimada? Nurlanishlarni to‟lqin uzunliklari bo‟yicha jaratib ularni
fotoplastinkaga
tushiruvchi
qurilmalarga
spektrograflar
deyiladi.
Spektragraflarning asosiy qismi prizma bo‟lib, tasmasimon tirqishdan o‟tib,
prizmaga tushayotgan turli to‟lqin uzunlikli nurlanishlar bu prizmada turlicha
sinadi, ya‟ni chastotasi kichikroq bo‟lgan qizil nurlanish chastotasi kattaroq
bo‟lgan binafsha nurlanishga nisbatan kichikroq burchakga og‟adi. Natijada
fotoplastinkada spektrografning kichik tirqishdan o‟tgan turli chastotali
nurlanishlar vujudga keltirgan tasvirlari paydo bo‟ladi. tirqish tasmasimon shaklda
bo‟lganligi uchun tasvir ham tasmasimon bo‟ladi. lekin spektrografni ajratish
qobiliyatini oshirish maqsadida tirqish nihoyatda ensiz qilib olinadiki, natijada
ishlov berilgan fotoplastinkadagi tasvir xuddi chiziqga o‟xshab ketadi.
Shuning uchun bunday nurlanish spektri chiziqli yoki uzlukli deb ataladi. shuni
alohida qayd qilaylikki, har bir ”chiziq” biror spektral intervalni aks ettiradi, lekin
bu interval juda kichik bo‟lganligi tufayli har bir “ chiziq ”ga ma‟lum chastotali
nurlanish mos keladi, deyishimiz mumkin. Agar manba nurlanishi uzluksiz
ravishda ketma-ket keluvchi chastotali nurlanishlardan iborat bo‟lsa, bu
nurlanishlar tufayli vujudga kelgan fotoplastinkadagi chiziqlar bir-birlari bilan
ajratib bo‟lmaydigan darajada yonma-yon joylashadi. Shuning uchun
fotoplastinkadagi tasvir uzluksiz bo‟ladi va bunday nurlanish spektri uzluksiz
spektr deb ataladi.
Vodorod atomining nurlanishining spektrini o‟rganish natijasida spektrdagi
chiziqlar tartibsiz emas, balki gruppalar tarzida ( bu gruppalarni chiziqlar seriyalari
deb atsh odat bo‟lgan) ma‟lum qonuniyat bilan joylashganligi aniqlandi. 3-rasmda
vodorod atomi spektrining ko‟rinuvchan va ul‟trabinafsha qismlari tasvirlangan.
Vodorod atomi spektridagi barcha chiziqlar chastotalarini quyidagi umumlashgan
Bal‟mer formulasi bilan ifodalasa bo‟ladi:
ν=R((1/m
2
)–(1/n
2
))
Bu formuladagi R– Ridberg doimiysi deb ataladi. uning qiymati 2,07•10
16
rad/s ga
teng. m ning qiymati esa Layman seriyasi uchun 1, Bal‟mer seriyasi uchun 2,
Pashen seriyasi uchun 3, Breket seriyasi uchun 4, Pfund seriyasi uchun 5 ga teng.
Ayrim seriyalardagi chiziqlarning chastotalari (1) ifodaga n=m+1; m+2; m+3
qiymatlarni qo‟yish natijasida vujudga keltiriladi. Masalan Bal‟mer seriyasi uchun
m=2. Shuning uchun n=3,4,5.. qiymatlarda mos ravishda 1-rasmda tasvirlangan
Hα, Hβ, Hγ chiziqlarning chastotalari hosil bo‟ladi.
Demak, atomninh Rezerford taklif etgan planetar modeli, birinchidan,
atomlarning barqarorligini, ikkinchidan, atomlar spektorlarining chiziqliligini va
uning qonuniyatlsrini tushintirishga ojizlik qiladi.
1-rasm
Bor postulatlari. Bor Rezerfordning atom modelini kamchiliklarini hisobga olib,
Plankning elektromagnit nurlanishlar diskret porsiyalarida ro‟y berishi haqidagi
g‟oyasini hisobga olgan holda atomlarning o‟zidan nur chiqarish va yutishni
o‟zining quyidagi uchta postulati yordamida tushintirib berdi.
Bor postulatlari:
1. Elektronlar yadro atrofida ma‟lum stasionar orbitalarda aylanib bu orbitalarga
E
1
, E
2
, E
3
.......... En uzlukli, diskret qiymatli energiyalar to‟g‟ri keladi. Elektron
statsionar orbitalarda aylanganda, atom tashqariga energiya chiqarmaydi. Shuning
uchun bu hol atomlarning stasionar holati deyiladi.
2. Elektronlar stasionar orbitalarda uzlukli (kvantlangan) impul‟s momentiga ega
bo‟ladi.
m
0
•
ϑ
•r=n(h/2π), n=1,2,3.......... (h=6,62•10
-34
j/s)
bu formulada m
0
– elektronning tinchlikdagi masasi,
ϑ
– uning tezligi, r – orbita
radiusi, h – Plank doimiysi, n= 1,2,3... butun sonlarga teng bo‟lib, orbitalar tartibini
xarakterlaydi.
3. Elektron bir stasionar orbitadan ikkinchi stasionar orbitaga o‟tganda atomdan
energiya nurlanib chiqadi ( elektron yuqori orbitadan quyi orbitaga o‟tganda), yoki
energiya yutiladi ( elektron quyi orbitadan yuqori orbitaga o‟tganda). Ajralgan yoki
yutilgan energiya porsiyasi kvant – foton ko‟rinishda bo‟lib, uning energiyasi:
hν = E
m
- E
n
(1)
bo‟ladi, bunda ν – yorug‟lik chastotasi, E
m
va E
n
elektronlarning m va n
orbitalarda energiyalari.
Bor gipotezalari klasik fizika qonuniyatlariga ziddir, chunki uning
qonunlariga asosan jismlar bir holatdan ikkinchi holatga o‟tganda chiqarilgan va
yutilgan energiya uzlulkli bo‟lmay uzluksiz bo‟ladi.
Stasionar orbitalardagi elektronlar energiyasi va bu energiya kvant soni n ga,
hamda orbita radiusiga bog‟liqligini vodorod atomi tuzilishida ko‟rish mumkin.
Vodorod atomi. Vodorod atomiga o‟xshash atomlarda zaryad miqdori Ze (Z-
zaryadlar soni yoki atonlarning davriy sistemadagi tartib nomeri) bo‟lgan yadro
atrofida aylanma orbita bo‟ylab shuncha miqdor elektron harakat qiladi.
Elektronning atomdagi to‟la energiyasi quyidagilardan tashkil topgan:
a) Elektronning orbita bo‟ylab kinetik energiyasi:
E
k
= (m
0
ϑ
2
) /2 .
(2)
b) yadroning potensial maydonida elektronning potensial energiyasi:
E
n
= (-Ze
2
) / (4π ε
0
r).
(3)
Bu formulada ε
0
- vakuumning absolyut dielektrik singdiruvchanligi, r-orbita
radiusi. Demak, elektronning atomdagi to‟la energiyasi:
E=E
k
+E
n
=((m
0
ϑ
2
)/2)–((Ze
2
)/(4π ε
0
r))
(4)
Elektron yadro atrofida aylanganda unga ta‟sir etuvchi markazga intilma kuch
(m0ν2/r) zaryadga yadrodan ta‟sir etuvchi Kulon kuchiga (( Ze2)/(4πε0r))
tenglashadi, ya‟ni
(m
0
ϑ
2
/r) = ( Ze
2
)/(4π ε
0
r)
(5)
Shu sababli
(m
0
ϑ
2
)/2)=(1/2)•(( Ze
2
)/(4π ε
0
r))
(6)
Tenglikni yoza olamiz. Bu formuladan ko‟rinib turibdiki, elektronning kinetik
energiyasi orbita radiusiga teskari proporsional ekan 4 va 6 formulalardan
elektronning to‟la energiyasi:
E=(1/2)•((Ze
2
)/(4π ε
0
r))-((Ze
2
)/(4πε
0
r))= (1/2)•((Ze
2
)/(4πε
0
r))
(7)
Bu formuladan orbita radiusi qancha katta bo‟lsa, atomning to‟la energiyasi ham
shuncha katta bo‟lishi ko‟rinadi. Shu sababli uyg‟ongan atomning energiyasi
uyg‟onmagan atomnikiga qaraganda kattaroq bo‟ladi. m
0
ϑ
•r=n•(h/2π) va (5)
formulalardan elektron orbitasining radiusini topamiz:
rn = h
2
• n
2
• ( ε
0
/ ( π m
0
Ze
2
))
(8)
bu formulaga ma‟lum bo‟lgan qiymatlarni (h,ε
0
,π,m
0
,Z,e) qo‟yib chiqib, n=1,2,3.....
qiymatlar uchun elektronni stasionar orbitalar radiusini topamz:
r
1
=a
0
=(h
2
/2π)(ε
0
/m
0
e
2
)=0,28•10
-10
m, bunga birinchi Bor orbitasining
radiusi deyiladi. Qolgan radiuslar r
n
= n
2
r
1
ifodadan topiladi.
(6) va (8) formulalardan orbitalarga to‟g‟ri keluvchi energiyalarni hisoblash
formulasini yozamiz:
E = - (m
0
Z
2
e
4
)/(8ε
0
2
h
2
)• (1/n
2
)
(9)
m va n orbitalar uchun Borning 3 postulatini hisobga olib:
ν=( m
0
Z
2
e
4
)/(8ε
0
2
h
3
)• (1/n
2
–1/m
2
)
(10)
ifodani yozamiz.
R=(m
0
e
4
)/(8ε
0
2
h
3
) belgilash kiritib, vodorod atomi (Z=1) uchun 10 ifodani
(Balmer-Ridberg formulasini)
ν =R•(1/n
2
–1/m
2
) (R= 1,097 10
-7
m
-1
)
(10a)
ko‟rinishda yozamiz. Bu erda R o‟zgarmas kattalik bo‟lib, spektral analizdagi
Redberg doyimiysiga teng. Bu formulada vodorod atomi spektorining
qonuniyatlarini kuzatishga va vodorod atomining energetik sathlari sxemasini
tuzishga imkon beradi.
Gorizontal chiziqlarda energetik sathlar keltirilgan, n shu sathlar nomeri.
Energiyani hisoblashning boshlang‟ich nuqtasi deb n = 1 olinib, bu energiya eng
minimal energiyaga to‟g‟ri keladi. n = ∞ sathga E=0 energiya to‟gri keladi, bu
energiya erkin elektron energiyasi bo‟lib, elektronning atomdagi maksimal
energiyasidir. Vertikal chiziqlar elektronlarning yuqori energetik sathlaridan quyi
energetik sathlariga energiya nurlantirib o‟tishini ko‟rsatadi. Bu nurlanish
spektorida quyidagi seriyalar kuzatiladi.
a.
n>1 sathdan n=1 sathga o‟tsa, Layman seriyasi ;
b.
n>2 sathdan n=2 sathga o‟tsa, Balmer seriyasi;
c.
n>3 sathdan n=3 sathga o‟tsa, Pashen seriyasi; va x.k.
Elektronlari n>1 sathda bo‟lgan atomning holati turg‟un emas, qandaydir τ ~ 10
-8
s vaqtdan so‟ng elektor albatta n=1 sathga hν energiyali foton nurlantirib o‟tadi.
Lekin quyi energetik sathdan (masalan n=1dan) yuqori n>1 sathlarga elektron o‟z-
o‟zidan o‟tmaydi. Bu o‟tish amalga oshishi uchun albatta energiya yutilishi kerak.
Demak, quyi energetik sathlar turg‟un energetik sathlardir. Normal holatda (atom
uyg‟onmagan holatda) hamma atomlar turg‟un holatda bo‟ladi. Ma‟lum energiya
sarflabgina uyg‟otish mumkin, ya‟ni elektronni quyi energetik sathdan yuqori
energetik sathga ko‟tarish mumkin. Masalan: vodorod atomida elektronni n=1
sathdan n=2 sathga chiqarish uchun 10,17 eV = 16,27 10
-19
j energiya sarflash
kerak. Elektronni n=1 sathdan n=∞ sathga ( vakuumga) chiqarish uchun atomni
ionlashtirish kerak, demak 13,6 eV = 2,18 10
-19
j energiya sarflash kerak.
Bor nazariyasining o‟ziga xos kamchiliklari ham mavjud. Bor nazariyasi izchil
xarakterga ega emas. Bor nazariyasi spektral chiziqlar intensivligini hisoblashga
imkon bermaydi.
Elektron fotoplastinkaga tushganda unga foton kabi ta‟sir ko‟rsatgan. Shunday
usul bilan hosil qilingan oltin zardagi elektrogramma xuddi shunday sharoitda
olingan alyuminniy rentgenogrammasi bilan tasdiqlangan. Ikkala manzaraning
o‟xshashligi ajablanarli edi.
Shtern va uning hodimlari difraksion hodisalar shuningdek atom va
molekulyar dastalarda ham kuzatilishini ko‟rsatdilar. Yuqorida aytib o‟tilgan
hamma hollarda difraksion manzara ma‟lum munosabat bilan aniqlanadigan
to‟lqin uzunligiga to‟g‟ri keladi. Yuqorida bayon qilingan tajribalardan kelib
chiqadigan shubhasiz natija shuki, ma‟lum tezlikga va yo‟nalishga ega bo‟lgan
mikrozarralar dastasi yassi to‟lqin beradigan difraksion manzaraga o‟xshash
manzarani hosil qiladi. Yorug‟likning dualistik xususiyatlari, ya‟ni uning to‟lqin
va korpuskulyar xususiyatlari to‟g‟risidagi fikrini rivojlantirib 1924 yilda De-
Broyl‟ yangi gipotezani ilgari surdi. Tabiat simmetriyaga moyil bo‟lganligi tufayli
modda zarralarning faqat korpuskulyar xususiyatlari emas, balki to‟lqin
xususiyatlari ham sodir bo‟lishi kerak.
Boshqacha qilib aytganda, De-Broyl‟ gipotezasiga asosan korpuskulyar to‟lqin
dualizm elektromagnit nurlanish uchun ham, modda zarralari uchun ham
tegishlidir. U holda elektromagnit nurlanish fotoni uchun o‟rinli bo‟lgan quyidagi:
p = h · ν / s = h/λ
(14)
munosabatni modda zarralari uchun ham qo‟llash mumkin. Shuning uchun
massasi m , tezligi υ (ya‟ni impul‟si p=mυ) bo‟lgan zarraning harakatlanish
jarayonida to‟lqin uzunligi λ=h/p=h/(m·υ) (15) bo‟lgan to‟lqin xususiyatlari
namoyon bo‟lishi kerak, degan xulosaga kelinadi. (15) ifodani De-Broyl‟
formulasi deb, λ ni esa De-Broyl‟ to‟lqin uzunligi deb atash odat bo‟lgan. De-
Broyl‟ gipotezasi bilan tanishgach, Eynshteyn quyidagi fikrni aytdi: agar bu
gipoteza to‟g‟ri bo‟lsa, elektronlar uchun difraksiya hodisasi kuzatilishi lozim.
Haqiqatdan 1927 yilda
Devisson va Jermer
tajribasida bu fikrni tasdiqlandi.
Qizdirilgan K katoddan chiqqan termoelektronlar katod K va anod A oralig‟idagi
elektr maydon ta‟sirida tezlatiladi. Elektronlar dastasi D
1
va D
2
diafragmalar
yordamida ingichka dasta shaklida Kp kristallga undan sochilgan elektronlar esa
ionizatsion kamera (IK) ga tushadi. Ionizasion kamerada vujudga kelgan tok
galvanometr yordamida o‟lchanadi. Tajribada ionizatsion kamerani siljitish
yordamida turli burchaklar ostida sochilgan elektronlarni qayd qilish imkoniyati
mavjud edi. Tajribalar natijasi shuni ko‟rsatadiki, sochilish burchagining
o‟zgarishi bilan ionizatsion kameradagi tok kuchi monoton ravishda o‟zgarmaydi,
balki bir qator maksimumlar kuzatiladi. Masalan, nikel kristali bilan tajriba
o‟tkazilganda elektronlarni tezlatuvchi (ya‟ni K va A lar orasidagi) potensiallar
farqi 54V bo‟lganda (bunday maydonda elektron 4·10
6
m/s tezlikka erishadi)
sochilish burchagining α=50 gradus qiymatida maksimum kuzatiladi. Agar shu
tajriba elektronlar dastasi bilan emas, balki rentgen nurlari bilan o‟tkazilsa,
difraksion maksimum α =50
0
da kuzatish uchun rentgen nurlarining to‟lqin
uzunligi 1,67*10
-10
m bo‟lishi lozim. Ikkinchi tomondan tajribada qo‟llanilgan
elektronlar uchun (15) ifoda asosida De-Broyl‟ to‟lqin uzunlikni hisoblasak
λ=1,67·10
-10
m qiymatni hosil qilamiz. Mos keluvchi bu natijalar De-Broyl‟
gipotezasi to‟g‟riligining isboti bo‟lib xizmat qiladi.
Keyinchalik, elektronlar difraksiyasi boshqacha usullar bilan o‟tkazilgan
tajribalarda ham kuzatiladi. Xususan P.S.Tartakovskiy hamda Tomson va Reyd
juda yupqa metall folga (zar) orqali o‟tish jarayonida vujudga kelgan elektronlar
difraksiyasini tekshirdilar.
1948 yilda V.Fabrikant, B.Biberman va N.Sushkinlar nihoyatda zaif
intensivlikdagi elektronlar oqimi bilan tajriba o‟tkazdilar. Bu tajribalar natijalari
to‟lqin xususiyatlar elektronlar uchungina emas, balki ayrim zarrachalar uchun
ham tegishlidir, degan xulosaga olib keladi.
Umuman, (15) ifoda barcha zarralar uchun o‟rinli. U holda nima uchun
kundalik turmushda modda bo‟laklarining yoki otilgan toshning harakati tufayli
difraksion manzara kuzatilmaydi? Degan savol tug‟ilishi tabiydir. Bu savolga
javob berish maqsadida og‟irlik kuchi tufayli Yer sirti tomon harakatlanayotgan
chang zarrasi (m=10
-9
kg, ν=10
-3
m/s) ning De-Broyl‟ to‟lqin uzunligini
hisoblaylik: λ=6,61·10
-34
Js)/(10
-9
kg 10
-3
m/s)=6·10
-22
m.
Optikadan ma‟lumki, optik hodisalarni aniqlovchi xarakterli o‟lchamlarni
yorug‟likning to‟lqin uzunligi bilan taqqoslash mumkin bo‟lgan hollarda
yorug‟likning to‟lqin tabiati namoyon bo‟ladi. To‟lqin uzunlik xarakterli
o‟lchamlardan juda kichik bo‟lgan hollarda esa yorug‟likning to‟lqin
xususiyatlari sezilarli bo‟lmaydi. Yuqoridagi misolda chang zarrasining De-Broyl‟
to‟lqin uzunligi (10
-22
m) zarraning xususiy o‟lchami (10
-5
m) dan juda kichik.
Shuning uchun bunday sharoitlarda to‟lqin xususiyatlar oshkor bo‟lmaydi,albatta.
Demak, korpuskulyar-to‟lqin dualizm xarakatlanayotgan barcha jismlar uchun
o‟rinli. Lekin makrojismlarning massalari katta bo‟lgani tufayli (15) formulaga
asosan ularning De-Broyl‟ to‟lqin uzunliklari juda kichik bo‟ladi. Bu esa
makrojismlarning to‟lqin xususiyatlarini kuzatib bo‟lmaslikning sababidir.
Shuning uchun bizning ongimizda makrojism haqida faqat korpuskulyar tasavvur
mavjud bo‟ladi.
Xulosa qilib aytganimizda, De-Broyl‟ gipotezasi bir qator tajribalarda
tasdiqlandi va u to‟lqin mexanikasining yaratilishida muhim rol‟ o‟ynadi. Atom
tuzilishini klassik tasavvurlar asosida tushintirishda duch kelingan qiyinchiliklar
bilan tanishsak, bu gipotezaning fan rivojlanishiga qo‟shgan juda katta hissasi
yanada oydinlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |