Atmosfera havosi ifloslanishining ekologik oqibatlari

Tog jinslari antropogen ta'sirlar
Yer yuzida va unga yaqin bo‘lgan joylarda atmosfera, suv organizmlar ta’sirida tog‘ jinslaming yemirilish, tuzilishining kimyoviy o‘zgarish jarayonlarining yig‘indisi nurash deb ataladi. Nurash har qanday ekzogen jarayonlaming boshlanish bosqichidir. Nurash jarayonlari yer yuxasining yuqori qismida aktiv namoyon bo‘lib, ichkarilab borgani sari uning kuchi kamayib boradi. Nurash jarayonlari hamma agentlaming bir-biri bilan bog‘lanib bora-bora ta’sir etishidan sodir bo‘ladi. Faqat ayrim vaqtlardagina ma’lum bir fizik-geografik sharoitlarda ba’zi agentlardan biri hukmronlik qiladi. Nurash jarayoni fizik yoki mexar dk, kimyoviy va organik nurashlarga bo‘linadi. Fizik nurash. Tog‘ jinslari tarkibining kimyoviy o‘zgarishsiz yemirilib, parchalanishi fizik nurash deb ataladi. Tog‘ jinslariga ta’sir etuvchii asosiy omillarga va un ing parchalanish xususiyatiga qarab fizik nurash ikkiga bo‘linadi: harorat ta’sirida nurash va mexanik nurash. Harorat ta’sirida ho‘ladigan nurash tashqi mexanik kuchning ta’sirisiz, haroratning o‘zgarishidan sodir bo‘ladi. Ushbu nurash tezligi jinslaming tarkibiga, tuzilishiga, rangiga, darzlik darajasiga va boshqa omillarga oog‘liqdir. Haroraming tez o'zgarshi asosiy omillar hisoblanadi. Sbuning uchun mavsumiy o^zgarishdan ko‘ra sutkalik o‘zgarish mKashga ko‘proq ta’sir qiladi. Haroratli nurash barcha iqlimiy sharoitlarda uchraydi, lekin asosan harorati tez o‘zgaradigan, quruq iqlimli va o‘simliklar kam o‘sadigan hududlarda tez rivojlanadi. Bunday hududlarga sahrolar, baland tog‘lar va tog‘laming tik qoyalari kiradi. 94 Mexanik nurasb quyidagi omillar ta’sirida sodir bo‘ladi: jinslar yoriqlarida va g'ovaklarida suvning muzlashi va erishi, suv bugianganda tuzlarning kristallanishi, o‘simlik tomirlarining o‘sishi va boshqalar. Tog‘ jinslari kuchli va tez mexanik parchalanishi suv ta’sirida sodir bo‘ladi. Tog4 jinsi g‘ovaklariga, yoriqlariga suv tushib qish faslida muzlaydi. Bizga ma’lumki, muz sovuqda kengayadi, issiqda esa torayadi. Kengayishdan muzning umumiy hajmi 9-11 % ortib, yoriq devorlariga 240 Mpa kuch bilan ta’sir qiladi. Natijada yoriqlar yanada kengayib, tog‘ jinslari mayda-mayda bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Tog4 jinslarining yoriqlariga tushgan tuzlarning kristallanishi sababli paydo bo‘lgan kristallanish kuchi, daraxtlar o‘sgan sari tomirlarining yo4g4onlanishi ham tog‘ jinslarining yaxlitligini buzib, bo‘shoq materiallar hosil bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Fizik nurash natijasida zichqattiq jinslar parchalanib, har xil shakldagi o‘tkir qirrali va har xil o‘lchamli bo‘lakchalarga bo‘linib ketadi. Natijada chaqiq cho‘kindi jinslar (katta tosh, sheben, dresva, qum) hosil bo‘ladi. Kimyoviy nurash. Bu nurashning turi atmosfera yog‘inlarining suvi havo tarkibidagi har xil gazlami eritib kislota xususiyatiga ega bo‘lishidan hamda o‘simliklaming chirishidan hosil bo‘lgan organik kislotalar tog4 jinslarining va mineral massalaming tarkibiga kimyoviy ta’sir etish, ya’ni reaksiyaga kirishish natijasida sodir bo‘ladi. Havodagi kislorod va karbonat angidrid gazlari jins yoriqlariga singib, undagi ohak zarralarini eritadi. Natijada dala shpatlar yemirilib, gilga aylanadi (Y. Ergashev fikriga ko‘ra, 1990-y.). Tog‘ jinslariga suv ta’sir etganda ularning tarkibidagi sludalar, aldamchi mug‘uz va magnetit kabi minerallar yemiriladi, temir moddasi zanglaydi, pirit minerali esa temir gidrosulfat va sulfat kislotasi hosil qiladi. 0 ‘simliklaming turli qismlarining ham organik kislotalar hosil bo'lib va ular suvlarning toq jinslarini yemirish kuchini 10 martacha oshiradi. Tog‘ jinslari o‘ziga suv shimganda hajmini kengaytiradi. Shunga asosan gipsning hajmi 50-60 % gacha oshadi va bundan hosil bo’lgan bosim atrof jinslarga ta’sir qilib, ularning mustahkamligini 95 susavtiradi. Kimyoviy nurash issiq va o‘ta namli hududlarda ko‘proq sodir bo‘ladi. Organik nurash. Tog‘ jinslarining maydalanib, yemirilishi yerdagi mikroorganizm va o‘simliklaming ta’sirida sodir bo‘ladi. Bunday hodisa biologik yoki organik nurash deb ataladi. 0 ‘simlik va mikroorganizmlaming chirishidan hosil bo‘lgan organik kislotalar tog‘ \ mslarini yemiradi. 0 ‘simlik nafas olishidan chiqqan karbonat angidrid gazi qor va yomg‘ir suvi ta’sirida, karbonat kislotaga aylanib suvning minerallami yemirish kuchini oshirib yuboradi. Yerdagi mikroorganizmlar, yer kovlovchi hayvonlar jins ichida g‘ovaklik, bo‘shliqlar hosil qilib, ularning parchalanib ketishida muhim rol o‘ynaydi. Nurash jarayoni yer qatlamining eng yuqori qismlarida rivojlanadi va uning chuqur qatlamlariga tarqalish chuqurligi bir necha santimetrdan bir necha yuz metrgacha boradi. Yer qatlamining nurash jarayoni bilan bog‘liq qism nurash zonasi deb ataladi. Yer yuzasida nuragan mahp’ulotlar yuvilib boshqa joylarga olib ketiladi, lekin ba’zi joylarda ushbu mahsulotlar o‘z joyida qolib, cho‘kindi jinslar hosil qiladi. bu jinslar eluvial yotqiziqlar deb ataladi. Eluvial jinslar tarkibi tub jinslar tarkibiga bog£liqdir. Ular, asosan, katta tosh, sheben, dresva, qum, supes kabi jinslardan tashkil topgan bo‘lib, qalinligi bir necha santimertdan bir necha metrgacha boradi. Ular saralanmaganligi, har xil o‘lchamligi bilan boshqa jinslardan farq qiladi va bu jinslar asta-sekin tub jinslarga o‘tib ketadi. Past-baland joylaming bir-birini tez-tez almashtirib, o‘ta murakkab relyef shaklini hosil qilgan maydonda nurash mahsulotlari o‘z og‘irligi ta’sirida, suv va shamol ta’sirida, muzliklar ta’sirida baland maydonlardan past-pastqam joylarga ko‘chirib turiladi. Bu jarayon denudatsion jarayon deb ataladi. Denudatsiya ta’sirida tub jinslaming yuzasi ochilib, yangi nurash jarayonlarining rivojlani shiga sharoit yaratadi. Umuman, nurash jarayoni ma’lum bir turdagi relyef shakllarini yaratmaydi. Lekin boshqa egzogen jarayonlaming rivojlanishiga sabab 96 bo‘luvchi yemirilgan mahsulotlami hosil qilishda eng katta omillardan biridir. Ba’zida nurash jarayonlari o‘ta jadallashgan maydonlarda relyefning ba’zi bir shakllari va elementlari hosil bo‘ladi. Masalan, mustahkamligi past, tez yemiriluvchan jinslar qatlami tarqalgan joylarda chuqur-pastqamliklar hosil qilsa, mustahkamligi yuqori bo‘lgan jinslar qatlami tarqalgan maydonlarda tik qoyaliklar, tik ustun shakllari, zinasimon supalar va boshqa shakllar hosil bo‘lishi mumkin. Akkumulatsiya - tog‘ jinslaming yemirilgan zarrachalarini shamol uchirib, boshqa maydonlarga olib borib yotqiziqlar hosil qiladi va bu yotqiziqlar eol yotqiziqlari deb ataladi. Asosan bu yotqiziqlar qum va chang uyumlaridan iborat bo‘ladi. Eol yotqiziqlari sahro, cho‘l va dengiz, ko‘l sohillarida keng tarqalgan bo‘lib, harakatdagi qum uyumlarini — barxanlar, dyunalar; harakatsiz qum uyumlarini - jo ‘yaklami va do‘ngIiklami hosil qiladi. Dyunalar - dengiz, ko‘l va daryo sohillarda to‘lqinlaming harakati bilan qirg‘oqlarga chiqarilgan qumlami shamol harakatga keltirib, sohil bo‘ylab bir necha qator qum uyumlarini hosil qiladi. Ularning balandligi 20-50 m, kengligi yuzlab metr bo‘lib, yiliga 5 m dan 20 m gacha tezlik bilan siljishi mumkin. Barxanlar - sahro va cho‘llarda yig‘iladigan уoysimon qum tepaliklardir. Ularning shamol esadigan yonbag‘ri kichik nishabli, teskari tomoni esa tik bo‘ladi. Balandligi 60-70 m, kengligi yuzlab metr boMib, yiliga 5 sm dan 70 sm gacha tezlik bilan siljiydi. Harakatsiz qum yotqiziqlari cho‘l va dashtlarda keng maydonlarga tarqalib, o‘simliklar tagida yig‘ilib qolgan do‘ngliklar hosil qiluvchi qum uyumlaridan va qator jo ‘yakli qum ko‘tarrnalaridan iborat bo‘lib, ularning tomonlari yotiq bo‘ladi, balandligi 1-2 m dan 10 m gacha bo‘lishi mumkin. Eol jarayonlari ta’sirida hosil bo‘lgan relyef shakllarini yirik masshtabli xaritalarda tasvirlashda gorizontal topochiziqlami, balandlik belgilarini va shartli belgilarini qo‘llab, relyef shakllarini aniq va ravshan tasvirlash katta ahamiyatga ega bo‘lib, tuzilgan xaritalarni ishlab chiqarishga joriy etishda ko‘proq foyda keltiradi.