“Assesment”

Jazba derekler. Qubla Aral boyı, Xorezm jerleri qádimgi civilizaciya oshaqlarınan bolıp óziniń qolaylı geografiyalıq jaylasıwı, enonomikası, jer-suw baylıqları menen antik hám orta ásirlerde Shıǵıs hám Batıstı tutastırǵan sawda jolları menen baylanıstı. Bul sol aymaqlarda qádimnen qáliplesken iri mámleketlerdiń dúziliui menen baylanıslı boldı. Mámleket jollardı qáliplestirip, olarda diplomatlar, sawda kárwanları háreketiniń qáuipsizligin támiynlep trassalar boylap kommunikaciya xızmetinde paydalanǵan orınlardı qurdı.

Axameniyler, Qıtay, Greciya hám Rim imperiyasınıń sırtqı siyasatı ertedegi káruan jollarınıń qáliplesiwine tásir jasadı. Gerodot (e.b. V-á.) maǵlıwmatında “Aziyanıń úlken bólegi Dari I (e.b.521-489 jj.) zamanınan belgili. Patsha Ind dár`yası qay jerge quyadı dep, ol tárepke kemelerde isenimli adamların jiberdi” –dep jazılǵan. Bul haqqında Axameniyler (e.b. VI-IV-áá.), Qıtay hám Batıs jazba dereklerindegi basqa maǵlıwmatlardan hám málim. Axameniylerdiń Suza hám Persopol` jazıwlarında olarǵa ǵárezli bolǵan kóshpeli qáwimler, elatlar menen birge mámlekettiń saltanatlı sarayların qurıwda paydalanǵan arxitekturalıq bezew materialları eske túsiriledi. Olardıń qatarında Badaxshan lazuriti, Xorezmniń axshaina (feruza) tası bar (Vsemirnaya istoriya, 1956). Bul tasqa oyılǵan dereklerden basqa Evraziya keńisligindegi sawda katnasları jolındaǵı birinshi isenimli dereklerge grek, rim jazba maǵlıwmatları menen qatar arxeologiyalıq tabılmalar jatadı. Qádimnen “Gerodottıń sawda jolı” yaki “Strabon jolı” dep atalǵan túsinikler ilimiy ádebiyatlardan málim (Chlenova,1983). Bul jol Arqa Qara teńiz boyı antik dáuir qalalarınan baslanıp, Azov teńizin aylanıp ótti, Don hám Ural dár`yaları kesispesinen Tómengi Volga, Qubla Uralǵa qurǵaqtan sawdagerlerdi ákeldi. Nátiyjede Tómengi Volga boyınıń sawda qatnası Qara teńiz (Pont Evksinskiy), Arqa Kavkaz, Orta Aziya hám Iran menen eradan burınǵı III-ásir, eranıń I-ásirinde tutastı. Biraq bul joldı sarmat qawimleri kontrollap turdı. Strabon “Geografiya” shıǵarmasında (eranıń I-á.): “aorslar (sarmat qáwimleriniń biri) Kaspiy teńizin jaǵalap ótken joldı baqlap, tuyelerde Indiya hám Vavilon tovarları menen sawda jasaydı” – dep maǵlıwmat beredi. Usı joldı xorezmlikler hám jaqsı bilgen, bálkim sırtqı dúńya menen qatnasta paydalanǵan degen juwmaq shıǵadı. Arrian Flaviy (95-175 –jj.) maǵlıwmatında “xorezmli patsha Farasman Aleksand Makedoniyalıqqa biz “kolx hám amazonqalar menen qońsı jasaymız” dep greklerdi “Pont Eksin teńizine jol baslap alıp baratuǵının” bildirgen. Bul jaǵday Qubla Aral boyı arxeologiyalıq esteliklerinde tabılǵan import tovarları menen de tastıyqlanadı. Olardıń qatarında ellinizm tásirindegi ellerde tayarlanǵan del`fin suretli júzik, amfora uslaǵan áyel statuetkası, dionisi tásbirindegi statuetka-músinsheler Qaraqalpaqstannıń antik dáuir esteliklerinen tabılǵan (Qoy qırılǵan qala). Solay etip Gerodot (b.e.b. V-á), Strabon (e.b.II- e.I-á.) maǵlıwmatları boyınsha Ullı Jipek jolınıń arqa tarmaǵı qadimnen qaliplesken hám bul jol Qubla Aral elatları menen baylanıstı. Biraq bul qurǵaqtaǵı sawda jolı kóp sanlı kóshpeli qawimler arasında túsetuǵın payda ushın bolǵan óz-ara urıslar sebepli turaqsızlıqlarǵa alıp keldi. Usınday jaǵdayda Rim imperiyası dáuirinde Orta Aziya jerleri, olar qatarında Qubla Aral boyı, Xorezm oazisi turǵınları Ámudar`ya (Oks), Kaspiy teńizi, Kavkaz artı arqalı rimlikler menen suw jolı menen de baylanısqan. Bul jol Oks suwınıń gidrografiyalıq jaǵdayı (molshılıǵı, qáddi) menen baylanıslı boldı. Antik dáuirde Oks Sarıqamıs kóli, Uzboy tarmaǵı arqalı Kaspiy teńizine baylanısıp sawda iyeleri, diplomatlardıń Kavkaz arqalı Qara teńizge, keyin Batısqa shıǵıwına múmkinshilik berdi (Vainberg, 2005). Usı jol haqkında Varron (e.b. 127-116-jj.) maǵlıwmatlarına suyenip Pliniy Ctarshiy (24-79-jj.) hám jazadı. Oks suw jolı Xorezmdi qadimgi Baktriya menen baylanıstırdı. Bul tirishilik arteriyası Ámudár`ya boyı regionları arasında eginshilik hám qala mádeniyatlarınıń rawajlanıwına da úlken tásir jasadı. Baktriya hám Xorezmniń qádimgi turǵınları arasında Oksqa baǵıshlanǵan Vaxsh qudayına isenim kushli boldı. Oǵan baylanıslı sıyınıw ornı Taxti-Sangin (Tajikstan), Elxaras, Qalalı-qır II bezeu-tabılmaları hám Topraq qala (Xorezm) jazıwlarında ushrasadı (Livshic, 2001).

Aral boyı jerleriniń erteden qaliplesken sawda jolları ásirler dawamında áxmiyetin joǵaltqan joq. Qubla Aral átrapında jańa etnik birikpeler, mámleketler payda boldı, olar ıdırap ornına jańaları qaliplesti. Biraq sawda jolınıń ahmiyeti joǵalmadı. Aral boyı, Xorezmge shegeralas jaylasqan keń dalada sarmatlar, alanlar, basqada iran, ugro-finn tilles kóshpeliler jasadı. Dala qawimleri otırıqshı mádeniyat elatlarına topılıp tursada, kóbinese óz-ara paydalı kelisimler nátiyjesinde otırıqshılar armiyalarında jallanbalı ásker bolıp, karuanlarǵa xızmet etti.

Bul jaǵday ertedegi orta ásirlerde hám baqlanadı. Aral-Kaspiy boylarında alanlar, xazarlar jaylastı. Eramızdıń I mıń jıllıq baslarınan olar arasında mal-múlk differenciyası (teńsizligi) baslandı, bul qublıs mámleketshilik birikpeleriniń qaliplesiuine alıp keldi. Olar óz-ara kelispeushilik jaǵdayında jasasada, jergilikli otırıqshı Aral boyı xalıqları menen baylanısta bolǵan. Olardıń mádeniy baylanısları arxeologiyalıq tabılmalar hám jazba dereklerde sáulelengen. S.P.Tolstov pikirinshe “aq gunnlar” dep atalǵan “eftalitler birikpesiniń qaliplesiw oshaǵı dáslep Xorezmniń arqa-shıǵıs shegeraları bolǵan”(Tolstov,1948b). Bul jerde 1946-jıldan baslap Ámu hám Sırdár`yanıń salaları: Jańadár`ya, (Quandár`ya) Eski dár`ya hám del`ta esteliklerinde batpaqlıqlar mádeniyatı qáliplesedi.Bul mádeniyatqa tiyisli arxeologiyalıq estelikler Kesken, Kuyik qala, Jankent hám basqa da estelikler izertlendi. Keyin bul aymaqta Xorezm oazisi xalıqlarınıń etnik tariyxına tásir jasaǵan erte orta ásirde Jetiasar, Kerder arxeologiyalıq mádeniyatları qaliplesti. Bul mádeniyatqa tiyisli arxeologiyalıq estelikler Kesken, Kuyik qala, Eski Kuyik qala, Jankent hám basqa da estelikler izertlendi. Usı mádeniyat estelikleriniń mádeniy qatlamınan: teńge, gúlal ıdıslar, taǵınshaqlar tabılıp, olar sawda baylanıslar haqqında jónińde maǵlıwmat beredi. Bul esteliklerden tabılǵan buyımlar, olardıń sak-massaget, sarmat-alan qáwimleri menen tıǵız baylanısta bolǵanın hám biziń eramızdıń IV-V-ásirlerinde Shıǵıstan migraciyaǵa ushırap kelgen tyurk-mongol qawimleriniń (gunnlar) kúshli tásirine ushıraǵanlıǵı bayqaladı.

Bul boljawımız “Arqa Sarayı tariyxı” dep atalǵan Qıtay deregindegi arqa-shıǵıs Aral boyında jaylasqan “Yańcay”, “Sude” dep atalǵan toponim menen tastiyqlanadı. Qıtay jılnamaları hám tariyxıy shıǵarmalarında Ullı Jipek jolı boyındaǵı Orta Aziyanıń, Xorezm elatları hám qalaları haqqında maǵlıwmatlar alıw múmkin. Olarda - Unaga (Buxara), Xe (Kushaniya), Davań (Ferǵana), Dax`ya (Baktriya), Gibiń (Qabul alabı), Ańsi (Parfiya), Yue-ǵań (Urgenish), Lańshi (Baktriya) hám t.b. elatlar atamaları ushrasadı. Bul maǵlıwmatlardıń jıynalıwına álbette Ullı Jipek jolınıń tásiri bolǵan. Jipek jolınıń dáslepki basqıshı Qıtaydan baslanıp Vaxsh alabı, Qarategin, Alay alabı, Kashgar arqalı batısqa – Parfiya - Ekbaton (Iran), Siriyaǵa ótken. Qıtaydan Orta Aziyaǵa jipek, temir, nikel`, qımbat bahalı teriler ákelindi. Keyin bul tarmaq keńeyip jańa ishki tarmaqları-jónelislerin qaliplestirdi.

Altay, Ishki Aziya jerlerinde ju-janlardı qıyratqan tyurkler bul regionda jańa tariyxıy basqıshtı baslap berdi. Tyurk kaǵanlıqları (552-630 hám 683-734 jj.) transkontinental` Jipek jolında qadaǵalaw ornattı. Birinshi Tyurk kaǵanatlıǵı (552-630 jj.) Evraziyadaǵı kóshpeliler imperiyasına aynaldı. Gunn-eftalitler ornında payda bolǵan jańa imperiya quramına Soǵdinada endi. Nátiyjede sogdalıqlar erte orta ásirdegi Ullı Jipek jolındaǵı sawda qatnaslarında Qıtay ham Batıs arasındaǵı baslı daldalshılar bolǵan. Kaǵanattıń sawda jolları Qıtay, Vizantiya hám Islam elleri menen tutastı. Biraq shıǵıs, batısta Tyurk kaǵanlıǵı sawda jolın kontrollawǵa háreket etken Qıtay hám Iran qısımına ushraydı. Usı waqıtları Xorezm, Aral-Kaspiy aralıǵı arqalı tranzit sawda magistralı qaliplesti. Bul joldan 568-j. Vizantiyaǵa kaǵan “soǵda sawdagerleri basshısı” Meniaxtı Yustinian II cawǵalar menen jiberdi (Ierasulimskaya, 1977). Buǵan juap retinde imperator Yustinian 568-jıl Tyurk kaganına Komit Zemarx basshılıǵında elshiler jiberedi. Olardı jol saparında jipek tasıwshı júkshiler uzatıp barǵan.

Erte orta ásirde arqa-batıs Kaspiy boylarında (tómengi Volga, Don hám Arka Kavkaz) yarım kóshpeliler mámleketi Xazariya qaliplesti (VII–X ácir). Mámleketti kaǵan basqardı. Kaǵanlıq tásiri Shıǵıs Evropada kushli bolǵan. Xazarlar qońsı eller menen, ácirese Batıs hám Shıǵıs saudasında óz xukimin ótkerip baj salıqların kóp muǵdarda óndirdi. Biraq kúshli Xorezm xazarlar menen paydalı sawda qatnasların júrgizdi. Arab – parsı jazba dereklerinde, atap aytqanda: al Masudi (X-á.) “Onda Xazar teńizi... kóp sanlı kóshpeli guzlar qıslawları bolıp, olarǵa shólistandaǵı tyurklerde jatadı” (MITT.1939)- dep, al “Xudud al Alem”(X-á.) avtorı bolsa “...Kaspiy teńizi shıǵısındaǵı shólistanlıq guzlar makanına, Xorezmge hám Xazariyaǵa tutasadı” – degen maǵlıwmatlardı qaldırǵan. Jazba dereklerde Aral boyı jerleriniń sawda qatnaslarınıń bir baǵdarı Shıǵıs Evropadaǵı Xazariya, Volga boyı Bolgariyası qalaları boldı. Al Istaxri (X-á.) Qatqa (Beruni): “tyurk, xazar, slavyan qulları, dala túlkisi, qundız t.b. ákelinedi” dep jazıp, “onnan sawda karuanları Jorjan, xazarlarǵa jóneydi” dep óz maǵlıwmatın tolıqtıradı (MITT). Arab geografı al Makdisi Xorezmge Shıǵıs Evropadan alıp kelingen ónimlerdiń 27 túri Rus`, Volga boyları elatlarınan shıǵarılǵanın jazǵan.

Sawda qatnasları tariyxına tiysli derekler arasında Ibn Fadlan maǵlıwmatı dıqqatqa ılayıq. Onıń dereklerin analizlewge Yu.A.Krachkovskiy, A.P.Kovalevskiy, Z.V.Togan óz úleslerin qostı. Ibn Fadlan 921-922-jılları Bagdad xalifası Muktadirdiń tapsırması menen Volga boyı Bulgariya patshası Almasqa jiberilgen 500 tuyeden ibarat elshiler kərwanınıń wákili bolıp, óziniń kórgen-bilgenlerin xatqa túsirgen. Ibn Fadlan orta ásirdiń ataqlı sayaxatshıları Marko Polo həm Ibn Battutalarǵa teńlespesede onıń qaldırǵan «Jazbaları» úlken tariyxıy áhmiyetke iye. Óziniń baqlawları hám derekleri menen Ibn Fadlanǵa Andaluziyalı Abu Xamid al Garnatiy (1150-1153) ǵana teńlese aladı. Garnatiy Ibn Fadlan sıyaqlı slavyanlar, bulgar elleri hám Xorezmde bolıp óziniń maǵlıwmatların qaldırǵan.

Jazıwlarda Volga boyı Bulgariyasındaǵı siyasiy waqıyalar menen birge basıp ótken joldaǵı Buxara, Úrgenish ámirligindegi jaǵdaylar, qalalar topografiyası, ónermentshilik, sawda qatnası, qonıw jayları, jollar, ónim-tovarlar, aqsha birlikleri, azıq-awqat túrleri, diniy-jerlew usılları hám bir qatar etnografiyalıq maǵlıwmatlar berilgen. Ibn Fadlan al Djurjaniyada (Úrgenish) 921 jılı noyabr`, 922-jıl fevral` ayında májburiy toqtap irkilgen. Buǵan Aral boylarına qıstıń qattı keliwi nátiyjesinde qardıń kóp jawıwı sebebshi bolǵan. Aytıwlar boyınsha sol jılı kərwan túyeleriniń dizelerine shekem qar jawǵan eken. 922-jılı 4-martta Ibn Fadlan kərwanı Úrgenishten shıǵıp, Ústúrttegi birinshi qonım Zamjanda (Shemaxa qala) túnegen. Bul konıstı ol «Bab-at-tyurk» - «Tyurkler dárwazası» dep ataydı. Keyin kərwan 18-mart Djit qonısında toqtaǵan. Djitti házirgi Puljay esteligi menen akademik Ya.Ǵ. Ǵulamov lokalizaciyalaǵan. Bul pikirge professor V.N. Yagodin de qosıladı. Djitten elshiler kárwanı oguzler dalası Aral-Kaspiy arqalı Bulgariyaga jetken. Bul qısqa maǵlıwmattıń áhmiyeti sonnan ibarat Djit (Puljay) Kubla Aral boyı otırıqshı qala mádeniyatına iye elatlardıń arqadaǵı shegara (forpost) konısı bolǵanın dálilleydi(Qdırniyazov,2011).

Ullı Jipek jolınıń Aral boyı qalaları ushın áhmiyetin rawajlanǵan orta ásirlerde jazılǵan derekler de tastiyqlaydı. Altın Orda zamanında (XIII-XIV-áá.) Xorezm qalaları jónińde maǵlıumatlar az jazıp kaldırılǵan. Biraq kushli rawajlanǵan ush qala- Gurganj-Góne Urgenish, Qat-Beruni hám Mizdaxkan-Xojeli haqqında maǵlıwmatlar bar. 1333-j Xorezmde bolǵan arab sayaxatshısı Ibn Battuta Gurǵandjdı sawdası rauajlanǵan úlken qala dep jazadı. Sayaxatshı Qat arqala Buxaraǵa baratuǵın sawda jolı, yaǵnıy Jipek jolı boyınsha háreket etkenin jazıp qaldırǵan (Qdırniyazov, 1995).

Ulıwma XIII-XVI áá. Aral boyı, Xorezm qalalarınıń sawda qatnasları jónińde Jamal Qarshi (1230 j.), Ibn al-Asir (1234), Ibn Battuta (1304-1377), al-Omari (1301-1349), Amir Temur xatkeri Ibn Arabshax (1436-1437 j.), al-Yazdi (1405-1454), A.Samarkandi (1413-1482), al-Bakuviy (XIV-XV- áá) hám t.b. avtorlar jazıp qaldırǵan.

Aral boyı orta ásir qalaları tariyxında Ulli Jipek jolınıń áhmiyeti Batıs jazba dereklerinde hám ushırasadı. Olardan Plano Karpini (1245-j.), Gayton (1307-j.), Pasxaliy (1338-j.), F.B.Pegolotti (1342-j.), Shil`tberger (1438 –j.) maǵlıwmatları bar. Usı avtorlardan basqa XIII-XV –áá. Evropa ellerinde duzilgen geografiyalıq kartalar: Medichi atlası (1351 –j.), aǵalı-inili Franchesko, Domeniko Picigani (1367-j.), Katoloniya (1375-j.) hám t.b. kartalarda Shıǵıs Evropadan Aral boyı, Xorezmge kelgen sawda jolındaǵı qalalar, qonım jayları Gurganj (Organcio, Norgancio, Organzi) atamasında, usı jóneliste Melmesalak, Yaucho, Staira dep atalǵan karwan saray, qonım jayları bar (Akimniyazova, 2013). Ulıwma Batıs ham Shıǵıs dereklerinde Aral boylarınan ótken sawda jolı baǵdarları menen birge sawda mallarınıń assortimenti, hárekettegi transport quralları, abadanlastırıw isleri, qáuipsizlikti támiynleu máselesi hám t.b. maǵlıwmatlar ushırasadı.

Solay etip jokarıdaǵı pikirler arqalı jazba dereklerdiń Aral boyı, Xorezmniń orta ásirdiń erte xám rauajlanǵan dáwirleri boyınsha qala mádeniyatı hám onıń Ullı Jipek jolı menen baylanısın uiyreniwge járdemlesetuǵının anıkladıq.

Álbette qubla Aral boyı, Xorezm qalaları hám olardıń Jipek jolı menen baylanısın arxeologiyalıq izertlewler tolıqtıradı hám dálilleydi. Izertlewlerdiń basım kópshiligi Xorezm arxeologiyalıq ekspedicisı (1937-1992-jj, Moskva) xızmetkerleri tárepinen jurgizildi. Bu ekspediciya burınǵı awqamdaǵı yaǵniy SSSR Ilimler Akademiyası Etnografiya institutınıń usınısı menen 1937-jıl shólkemlestirilip oǵan ullı izertlewshi S.P.Tolstov (1907-1976 jj.) basshılıq etken edi.