Asosiyv qism

Tuproqning issiqlik rejimi va uni boshqarish usullari


Reja:
KIRISH
ASOSIYV QISM.

1. 
   Tuproqning issiqlik xossasini tuproq unumdorligiga ta’siri.
   
2. 
   Issiqlikning asosiy manbai.
   
3. 
   Tuproqning issiqlik sigimi.
   
4. 
   Tuproqning issiqlik rejimi.
   
5. 
   Issiqlik rejimini g`o`za rivojlanishiga ta’siri.
   
6. 
   Mulchalashning issiqlik rejimiga ta’siri.
   
7. 
   Tuproq va atmosfera xavosi orasida gaz almashinib faktorlari va yning axamiyati.
   
8. 
   Tuproq xavo rejimini yaxshilash yullari.
   

XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR


Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 ― 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son Farmoni hamda “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 14-martdagi PQ-4239-son qarori ijrosini ta’minlash hamda tuproq unumdorligini saqlash va oshirish, qishloq xo‘jaligi yerlarida tuproqning ozuqa moddalari bilan ta’minlanganlik darajasini doimiy kuzatib borish, qishloq xo‘jaligi ekinlarining mineral o‘g‘itlarga bo‘lgan ilmiy talabini aniqlash uchun agrokimyoviy kartogrammalarni ishlab chiqish, mineral o‘g‘itlardan tuproqning holati va ekin turiga muvofiq konturlar kesimida tabaqalashtirib foydalanish tizimini yo‘lga qo‘yish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi hamda Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi tomonidan Suv xo‘jaligi vazirligi, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, Innovatsion rivojlanish vazirligi bilan birgalikda ishlab chiqilgan:
Tuproqning agrokimyoviy tahlilini olib borish tartibi to‘g‘risida nizom 1-ilovaga muvofiq;
Sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlarida tuproqning agrokimyoviy tahlilini o‘tkazish va agrokimyoviy kartogrammalarini ishlab chiqish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tarkibidagi pestitsidlar, nitratlar va og‘ir metall tuzlarining qoldiq miqdorini aniqlash tizimini joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
Oldingi tahrirga qarang.
2. O‘zbekiston Respublikasi O‘simliklar karantini va himoyasi agentligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari:
(2-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 15-dekabrdagi 752-sonli qarori tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 09/21/752/1166-son)
Oldingi tahrirga qarang.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 14-martdagi PQ-4239-son qaroriga muvofiq 2022-yildan boshlab sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlari tuprog‘ini har yili umumiy maydonning kamida 25 foizi hisobidan kelib chiqib tahlil qilish va agrokimyoviy kartogrammalarni ishlab chiqish;
(2-bandning ikkinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 15-dekabrdagi 752-sonli qarori tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 16.12.2021-y., 09/21/752/1166-son)
qishloq xo‘jaligi yerlarining ball bonitetini, har bir dala konturi bo‘yicha tuproq tarkibi, ozuqa elementlari, fosfor va kaliy bilan ta’minlanganlik darajasi bo‘yicha agrokimyoviy kartogrammalar tuzish va ular asosida qishloq xo‘jaligi ekinlarida qo‘llanadigan organik va mineral o‘g‘itlarning yillik me’yorlariga tegishli tuzatishlar kiritish, shuningdek, organik va mineral o‘g‘itlardan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash;
sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi yerlarida tuproqning ozuqa moddalari bilan ta’minlanganlik darajasi bo‘yicha elektron kartogrammalarni tuzish, agrokimyoviy ma’lumotlar bazasini zamonaviy geografik axborot tizimi texnologiyalaridan keng foydalangan holda yaratish, ularning davriy o‘zgarishlarini tahlil qilib borish;
dala sharoitida tuproq va qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan namunalar olib, ularning tarkibidagi pestitsid va nitrat qoldiqlari miqdorini tahlil qilish hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni yetishtirgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida pestitsid va nitrat qoldiqlari miqdori ko‘rsatilgan guvohnomalar bilan ta’minlash;

Tuproqning issiqlik хоssаlаri

Tuproq tаrkibidаgi issiqlik mаnbаi bo`lib, quyoshdаn kеlаdigаn nur, Еr shаrining ichki issiqligi, аtmоsfеrа rаdiаtsiyasi, оrgаnik mоddаlаrning pаrchаlаnishigа bоg`liq biоkimyoviy jаrаyonlаr vа rаdiоаktiv еmirilish hisоblаnаdi. Issiqlik tuproqdаgi judа muhim хususiyatdir. O`t o`simliklаrning ildizi оrqаli оziqlаnishi, o`sishi, rivоjlаnishi, hаyvоnоt dunyosining yashаshi, ko`pаyishi, mikrооrgаnizmlаr hаyoti, minеrаl mоddаlаrning hоsil bo`lishi, issiqlik bilаn bоg`liq. Issiqlik hаrоrаt o`zgаrishi bilаn bеlgilаnib, tuproqdаgi (qattiq, suyuq vа gаz) fаzаlаri o`rtаsidаgi jаrаyonlаrini bоshqаrib turаdi. Quyosh vа rаdiаtsiyadаn kеlаyotgаn issiqlik, tuproqdа аsоsiy o`rin egаllаydi, qоlgаnlаri esа ikkinchi dаrаjаli аhаmiyatgа egа. Quyoshdаn еr yuzаgа kеlаdigаn issiqlik enеrgiyasi 8,296 Dj (sm2/min) tеng еr ichki enеrgiyasi esа 4,19.10ˉ4 Dj (sm2/min), аsоsiy qismi аtmоsfеrаdа ushlаnib, rеl’еf, o’simlikqоplаmi, yil fаsli, аtmоsfеrа аhvоli vа tuproq issiqlik hususiyatlаri bilаn bоg`liqdir.
Tuproqdа issiqlikning hаrаkаti, yutilishi, enеrgiyasining hаrаkаt mаjmuаlаri issiqlik hususiyatlаrigа kirаdi. Ulаr tuproq tоmоnidаn issiqlik yutilishi, qаytаrilishi, o`tkаzuvchаnligi, hаjm yutilish qоbiliyatidаn ibоrаtdir.
Tuproq tоmоnidаn issiqlik yutilishi vа Quyosh nurining mа’lum qismining еr yuzаsidаn qаytаrilishi (аlbеdо-А) vа (Q-qаytаrilish) Quyosh rаdiаtsiyasi (Q-umumiy) o`lchаmlаri оrqаli hisоblаnаdi.

Quyosh nurining umumiy rаdiаtsiyasi vа uning tuproq yuzаsidаn qаytаrilishi Dj(sm2/min)lаrdа o`lchаnаdi. Аlbеdо tuproq rаngi, nаmligi, dоnаdоrligi, оrgаnik mоddаlаr miqdоri, mехаnik tаrkibi vа yuzаning tuzilishigа bоg`liq. YOrug`lik enеrgiyasining tuproq yuzаsidаn qаytаrilishi (8-10-30 %) Аlbеdо kаttаligi o’simlikvа qоr qоplаmigа hаm bоg`liq.



S - issiqlik yutilish sig`imi, J (g/grаd.)
Q – tuproqdаgi issiqlik miqdоri, J/g
T- tuproq hаrоrаti, °C
Issiqlik sig`imi sоlishtirmа hаjmiy vа effеktiv kаbi turlаrgа bo`linаdi.
Sоlishtirmа issiqlik sig`imi, dеb 1 g аbsоlyut quruq tuproqdаn 10 C dаn 14,5-15,50C chiqаrаdigаn yoki yutilаdigаn issiqlik miqdоrigа аytilаdi. Hаjmiy issiqlik sig`imi esа quruq hоlаtdаgi 1 sm3 tuproqni 10 istilgаndа yoki sоvutilgаndа kеtаdigаn issiqlik bilаn аniqlаnаdi. YUqоridа ko`rsаtib o`tilgаn issiqlik o`lchаmlаri tuproqning fizik хоssаsi, grаnulоmеtrik vа minеrаlоgik tаrkib, оrgаnik mоddаlаr miqdоri, dоnаdоrlik vа tuproq tuzilishi hоlаti bilаn bоg`liq. Bo`z tuproqlаrning issiqlik sig`imi 0,91 Dj(g/grаd.) tеng. Еngil mехаnik tаrkibli, qumli tuproqlаr issiq, lоyli tuproqlаr issiqlikni sеkinlik bilаn оlsаdа, sоvuq hisоblаnаdi. Tuproqning issiqlik rеjimlаri А.P.Vаykоv, А.F.CHudnоvskiy, M.I.Budikо, А.M.SHul’gin, V.N.Dimо, O`zbеkistоndа I.T.Turоpоv vа uning shоg`irdlаri tоmоnidаn o`rgаnilgаn.
Rеspublikаmizdа tuproqning issiqlik hоlаti tоg`, tеkislik vа cho`l mintаqаlаridа turlichа bo`lib, mаdаniy o`simliklаrni rivоjlаnishi uchun еtаrlidir. Dеhqоnchilikdа, pахtаchilik vа sаbzаvоtchilikdа ertа bаhоrdа tuproqdаgi hаrоrаti vа nаmlikni оptimаl rеjimdа sаqlаsh uchun shаffоf pоlimеr plyonkаlаrdаn fоydаlаnib urug``lаr ekilаdi.
Tuproqning issiqlik xossasi uning unumdorligini ko`rsatuvchi omillardan bo`lib, o`simlik xayoti va tuproqda ketadigan butun biologik, ximiyaviy nurash jarayonlariga ta’sir ko`rsatadi. Tog` jinslarining nurashi, kattik, suyuq, gazsimon xolatdagi moddalarning o`zaro kimyoviy va fizikaviy munosabati, tuproq va undagi tirik organizmlar o`rtasida suv va moddalar almashinuvi va xokazolar bevosita tirik omillar ta’sirida o`zgarib turadi.
Tuproqning termik omilini boshqa fizikaviy omillar bilan almashtirib bo`lmaydi. oddiy bir misol: Siz kuz oldingizga sovuq tuproqni keltiring. Bunda xavoning xarorati deylik 4-5 S atrofida bir necha kun saklanib tursin. Siz shu vaqt ichida biror o`simlik urug`ini tuproqqa ekib, uni unib chiqishini kuzatib turing. Bu xolda siz o`simlik urug`i juda uzoq vaqtda xam unib chiqmaganligini shoxidi bulasiz. Demak, tuproqdagi biologik xayotning shiddatli ketishi faqatgina optimal namlik, xavo va ozik moddalar miqdoriga boglik bo`libgina kolmasdan, balki uning issiqlik xolatiga xam boglikdir.
Tuproq termik rejimining asosiy manbai quyosh energiyasidir. Tuproqda ketadigan bioximik jarayonlar, oksidlanish-kaytarilish jarayonidagi xamda tuproqning kullanishidan ajralib chikadigan issiqliklar termik rejimining manbalari xisoblanadi.
Issiqlikning asosiy manbai bo`lgan quyosh yer yuzasining xar bir sm kv yuzasiga bir minutda o`rta xisobda 1,946 kaloriya issiqlik beradi. Bu quyoshning uzgarmas issiqlik miqdori deyiladi. Yer yuzasiga tushadigan energiya miqdori joyning geografik kengligiga karab, kutbdan ekvatorga tomon juda turlicha bo`ladi.
Tuproq quyosh energiyasining xammasini xam yutavermaydi. Bu energiyaning bir kismi yer yuzasiga yutilmasdan, atmosferaga kaytadi.
Ma’lum yer yuzasiga tushgan energiyaning shu yer yuzasi qaytargan energiyaga nisbatining foizi bilan ifodalangan miqdori albedo (yer yuzasini kaytarish kobiliyatining ulchovi) deyiladi. Albedo xar xil yer yuzalari uchun juda uzgaruvchan bo`ladi, buni quyidagi ba’zi bir misollardan kurish mumkin (% xisobida)
Quruq qora tuproq – 14
Nim qora tuproq – 8-9
Chul zonasidagi soz buz tuproq – 29-31 ok qum 40
Suv yuzasi – 10
Turib qolgan qor – 70
Xaydalgan va yuzasi tekislangan buz tuproq – 30-31
Yangi xaydalgan va yuzasi tekislangan buz tuproq – 17
Sholipoya – 12
Paxta maydoni – 20-22
Quruq shudgor – 20
Nam shudgor – 14
Yuqorida keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, tuproqning quyosh energiyasining yutish kobiliyati quyidagi omillarga bog`lik bo`ladi: tuproqning rangi u qanchalik qoramtir bo`lsa, albedo kursatkichi shunchalik kichik bo`ladi: tuproqning namligi osha borishi bilan uning rangi xiralashadi (ya’ni qoramtirrok rang) va natijada albedo kamayadi.
Birok, tuproq suv bilan tula tuyinganda unda yaltirok yuzaning paydo bulishi albedoning yana oshishiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan misollardan shunday xulosa qilish mumkinki, tuproqning issiqlik rejimini yaxshilash uchun uni qoramtir rangga keltirishimiz, tuproq yuzasini notekis xolda saklashimiz lozim bo`ladi va shu bilan albedoni bir muncha kamaytiramiz. Tuproqning issiqlik xossasi va rejimini tugri tushunishimiz uchun tuproqning issiqlik sigimi, uning issiqlik utkazuvchanligini bilishimiz va issiqlik balansini tashkil etuvchi elementlarini o`rganishimiz zarur.
1 g tuproqning 1 gr S isitish uchun sarf bulgan issiqlik sig`imi deyiladi. U kaloriya bilan o`lchanadi.
Tuproqning issiqlik sigimi uning ximiyaviy, geografik va mineralogiyasiga boglik bo`ladi, buni quyidagi misollardan kurshi mumkin: (massa, issiqlik sigimi 2/kal): xavo – 0,2399: suv – 1,000: qum – 0,194; quruq gaz – 0,233; kvars – 0,188; granit – 0,192; bazalt – 0,200; oxak – 0, 214; chirindi – 0,477 va xokazo. Tuproq namlik darajasini ortishi bilan uning issiqlik sigimi xam orta boradi, chunki suvning issiqlik sigimi xavoning issiqlik sigimidan turt marta katta. Namlanish darajasiga karab, tuproqning issiqlik sigimi quyidagicha uzgaradi. Qumlik tuproqlarda 0,72 dan 0,302 gacha; soz tuproqlarda 0,83 dan 0,24 gacha; torfli tuproqlarda 0,91 dan 0,15 gacha uzgaradi.
Tuproqning issiqlik utkazuvchanligi uning muxim issiqlik xossasi bo`lib, quyosh energiyasining tuproq genetik katlamlardan pastga yoki yukoriga utish tezligini kursatadi. Tuproqning issiqlik utkazuvchanligi bir sekundda uning 1 sm kv kundalang kesimidan temperatura gradienti 1 S bulganda masofaga 118 bet. Pastdan 5 kator utgan issiqlik miqdori (kaloriya) bilan ulchanadi. Tuproqning issiqlik utkazuvchanligi xam uning ximiyaviy, geografik, minerologik tarkibi va namlanish darajasiga boglik bo`ladi. Tuproqning ayrim tarkibiy kismlarini issiqlik utkazuvchanlik koeffiesinti (kalori xisobida): xavo – 0, 0000577, 0,0093; kvars – 0,0024; granit 0,00877; bazalt – 0,0052; torf – 0,00027 va xokazo.
Qum tuproqlar soz tuproqlarga karaganda tezrok va chukurrok isiydi. Xuddi shuningdek, mineral tuproqlarning xammasi uta chirindiga boy tuproqlarga nisbatan yaxshi isiydilar. Shuning uchun xam bobo dexkonlar tilida, yengil tuproqlar (chirindisi kam) issiq ogir tuproqlar sovuk tuproqlar deb ataladi. Tuproqning namlik darajasi 0 dan 5-6% gacha ortganda uning issiqlik utkazuvchanligi keskin ortadi. Namlik darajasi bu miqdordan ortsa, issiqlik utkazuvchanlik sekinlashadi. Tuproqning temperaturasi utkazuvchanligi deb, tuproqning bir sm kv kundalang kesimidan 1 sekund mobaynida farki 1 gr S bulganda 1 sm masofaga utishi sababli 1 metr??? kub tuproq temperaturasining uzgarishiga aytiladi. Issiqlik utkazuvchanlik va temperatura utkazuvchanlik nisbati quyidagi tenglamaga buysunadi. Issiqlik utkazuvchanlik va temperatura utkazuvchanlik nisbati quyidagi tenglamaga buysunadi: formula

• 
  tuproqning temperatura utkazuvchanligi
  
• 
  tuproqning issiqlik uikazuvchanligi
  
• 
  massa issiqlik utkazuvchanlik
  
• 
  tuproqning xajm massasi, 2/sm kub
  

Yuqoridagi formula temperatura utkazuvchanlik absolyut quruq tuproqda past bo`ladi, chunki tuproqdagi xavo issiqlikni juda kam utkazadi. Shuning uchun xam namlikni osha borishi (uning massasiga nisbatan 8% gacha) temperatura utkazuvchanlikni keskin ortishiga sabab bo`ladi. Namlik kursatkichining yanada oshishi uz navbatida temperatura utkazuvchanlikning pasayishiga sabab bo`ladi, chunki suvning xajmi issiqlik sigimi juda katta. Yuqorida keltirilgan formuladan temperatura utkazuvchanlik xajmi issiq utkazuvchanlikka teskari boglanishda (proporsiya) bo`ladi. Tuproqka issiqlikning tulishi, uning tuproq katlamlarida (yon tomonlarga yoki chukurlikda) siljishi va uzidan issiqlikni berishi xodisalarining majmuasiga tiprokning isssiklik rejimi deyiladi. Tuproqning issiqlik rejimi uning issiqlik xossalariga, geografik sharoitga, o`simlik koplamiga xamda yer ustining tuzilishiga boglik xolda uzgarib boradi. Tuproqning issiqlik rejimi miqdor jixatdan ifodalanishi uning issiqlik balansi deb yuritiladi. Issiqlik balansini xisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

formula

• 
  radiatsion balans
  
• 
  tuproqning aktiv katlamidagi o`simlik – tuproq issiqlik almashinishi.
  
• 
  Xavodagi issiqlik almashinishi
  
• 
  Parlanish va kondensatsiya bilan boglik bulgan issiqlik almashinishi.
  

Temperaturaning yer yuzida va uning katlamlarida uzgarib turishi joyning geografik kengligiga xamda yil fasllariga karab, uzgarib turadi. Temperaturaning doimiy uzgarib turishi tuproqda mavjud suv va ozik elementlarining xarakatlanishiga (ya’ni, katlamlararo siljishiga) sabab bo`ladi. anikrogi, tuproq katlamlaridagi temperatura gradienti tuproq suvininng shakllarini vujudga keltirishda va ularni xarakatlantirishda muxim omil xisoblanadi. Oddiy bir misol: iyul oyida saxro zonasining qum tuproqlari 80-85 S isiydi. Bunda albatta, mavjud suv shakllari atmosferaga parlanadi. Kechkurun quyosh ufkka utishi bilan siz ma’lum maydondagi qum tuproq yuzasining polietilen kogozi bilan berkiting va ertalabgacha koldiring. Ertalab polietilen kogozda tuplangan bir kancha suv tomchilarini kurasiz. Xush, bu suv tomchilari kanday paydo bo`ladi? buni tushuntirish uchun albatta biz shu tuproqlarning issiqlik rejimiga murojaat qilishimiz kerak, ya’ni tuproq yuzasi kunduzi isiydi, isssiklikning ma’lum kismini u kuyi katlamlarga utkazadi. Kechasi esa bu xodisani aksi kuzatiladi, ya’ni issiqlik pastki katlamlardan Yuqoridagi katlamlarga kayta boshlaydi. Bunda tuproqda mavjud bulgan suv shakllari par xolatida yukoriga tomon (diffuziya) siljiydi. Yuqoridagi katlamda temperaturaning pastligi xamda tuplangan parlar konsentratsiyasining oshishi natijasida erkin suv tomchilari paydo bo`ladi. tuproqning termik xossalarini yaxshilashda quyidagi agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish lozim: tuproq yuzasi albedoni kamaytirish maksadida tuproq yuzasiga qumir kukunlarini sepish,Yu issiqlikni uziga kup yutadigan boshqa turdagi maxsus materiallardan (torf, gung va boshqalar) foydalanish, yerning ustki katlamida notekis yuza xosil qilish: yerlarni chukur va sifatli shudgor qilish. Bu agrotezxnik tadbirlarni xar bir tuproq – iklim sharoitining xususiyatlarini e’tiborga olgan xolda amalga oshirish yaxshi natija beradi. Tuproq iklimini optimal darajaga olib keladigan agrotexnik tadbirlardan biri mulchalashdir. Bu tuproqning ustki kismini xar xil materiallar bilan koplashdan iborat. Mulchalashda tuproqning ustki va pastki katlamlari orasida mavjud bulgan issiqlik, suv va moddalar almashinuvi keskin uzgaradi. Mulcha sifatida o`simlik koldiklaridan, maydalangan torf, xar xil kompastlar, qumir kukuni, shagal va boshqalardan foydalanish mumkin. keyingi 10-15 yil ichida mulcha uchun ishlatiladigan materiallar katoriga polietilen va poliamid kabi polimer plenkalar xam kushildi. Ulardan kishlok kishlok xujaligida keng foydalanilmokda. Tuproq temperaturasi issiqlik rejimining asosiy kursatkichi xisoblanadi. Shuning uchun issiqlik rejimi kupincha tuproq temperaturasi xam deyiladi. Quyosh energiyasi tuproq yuzasini sutka mobaynida va yilining ayrim fasllarida bir xil kizdirmaydi. Binobarin, tuproq temperaturasi sutka davomida va mavsumga karab xar xil bo`ladi. tuproq temperaturasining maksimal miqdori kunduzi 13-14 soatlarga tugri keladi, quyosh chiqishi paytida esa tuproq temperaturasi minemal darajada bo`ladi. Temperaturaning sutkalik uzgarib turishi asosan tuproqning ustki 10-5 sm katlamida sodir bo`ladi. 40-50 sm va undan chukurrok gorizontallarda deyarli xech kanday uzgarish bulmaydi.
Tuproq temperaturasining sutkalik uzgarishiga xavoning ochik yoki bulutli bulishi, yogin-sochin, shamol, shuningdek, yer yuzasini o`simlik yoki kor bilan koplanganligi xam katta ta’sir etadi. Shuning uchun guza ekilgan dalalardagi tuproqlarning xar xil chukurlikdagi temperaturasining sutkalik uzgarishi guza rivojlanishining turli fazalarida turlicha bo`ladi. Birinchi davrda tuproqning ustki va pastki katlamlarining sutkalik temperaturasi ikkinchi davrdagiga nisbatan ancha past ekanligi kurinib turibdi. Bu xodisa aprel-may oylari ichida sezilarli darajada bo`ladigan yogin-sochinlarning miqdoriga boglik. Yogin-sochin paytida xavoning bulutli bulishi va tuproqdagi namgarchilikning oshishi tuproq temperaturasiga sezilarli ta’sir kursatadi.
Uchinchi, turtinchi va beshinchi davrlarda tuproqning ustki va pastki katlamlaridagi sutkalik temperatura birinchi va ayniksa ikkinchi davrlarga nisbatan keskin kamayib ketishi kuzatiladi. Bu birinchidan guzaning tuxtovsiz usishi va rivojlanishi tuproqning ustki katlamlariga tushadigan issiqlik miqdorining kamayib ketishi bo`lsa, ikkinchidan shu davrlar ichida guzaning bir necha bor sugorilishidir. Sugorilgandan sung tuproq va o`simliklar orkali bo`ladigan buglanish miqdori kupayadi va tuproq temperaturasining pasayishiga olib keladi.
Chul zonasining tuproqlari sugorila boshlangandan keyin ularning issiqlik rejimi keskin uzgaradi. 23 iyun va 24 iyulda guza sugorilganda 0-100 sm chukurlikda xam tuproq temperaturasining keskin pasayishi kuzatiladi. Tuproq katlamining 150, 200 va 300 sm chukurlikdagi temperaturasi esa sugorilgandan keyin deyarli uzgarmaydi. Bunday xodisaning asosiy sabablaridan biri sugorishning 100 sm dan pastki katlamlaridagi tuproq namligiga ta’sir kursata olmasligidir. Mulchalash jarayoni tuproqning issiqlik rejimiga ta’sir kiladi. Polietilen plenka bilan mulchalash tuproqning issiqlik rejimiga katta ta’sir kursatadi. Mulchalash uchun tayyorlangan plenkalar kanchalik enli bo`lsa, tuproq temperaturasi shuncha baland bo`ladi. plenkalardagi teshikchalarning maydoni kancha katta bo`lsa, tuproqning issiqlik rejimiga bulgan ta’siri juda kam bo`ladi. plenkani tuproq yuzasiga chigit ekib bulgan zaxotiyok yetkiziladi. Guza kator pastligi 60 sm bulganda, plenkaning kengligi 90 sm bulishi kerak. Bunday sharoitda ikki kator chigit ekilgan oralik 60 sm xamda ikki tomondagi kushni katorlardan 5 sm dan maydon plenka ostida koladi.
Shunday kilib, xammasi bo`lib, kengligi 70 sm ga teng bulgan maydon vegetatsiya davrida plenka ostida bo`ladi. plenkani shamol uchirib ketmasligi uchun uning ikki chekkasidan taxminan 8-10 sm kenglikda tuproqka qumib kuyiladi. Plenka ostida chigit tula unib chikkandan sung, xar bir chigit tushgan uya ustidan guzaning yukoriga kutarilib chiqishi uchun diametri 30 mm bulgan teshikchalar ochilladi. Plenkaning kalinligi 100 mikron va kengligi 90 sm bulgan tekdirda xar bir gektar yerga 560-600 kg atrofida plenka sarflanadi. Guza kator oraligi 60 sm bulganda kator oralarga ishlov berish, sugorish, oziklantirish kabi agrotexnik tadbirlar bir egat tashlab utkaziladi. bunDay xollarda plenka ostidagi maydonga paxta vegetatsiyasi davrida mutlako ishlov berilmaydi. Sunggi vaqtlarda Toshkent viloyatida chigit yoppasiga aprel oyining boshlarida ekilmokda. Bunday sharoitda 8-10 kunda tula unib chikadi. Lekin kupincha chigit unib chikkandan sung, xavo temperaturasining pasayib ketishi va yogingarchilik natijasida yer yuzida katkalok paydo bulishi zam mumkin. bunday nokulay ob-xavo sharoitida tuproq temperaturasi xam pasayib ketadi. Katkalok mavjud bulgan sharoitda esa atmosferadan keladigan kislorod miqdori kamayib ketadi va guzada ildiz chirishi kasalligi paydo bo`ladi. polietilen bilan mulchalangan maydonlarda esa guza xech kanday kasallikka chalinmaydi. Chunki u tuproq temperaturasining ochik yerga nisbatan baland bulishini, shu bilan birga chigitni tula va soglom unib chiqishini ta’minlaydi.
Mulchalash birinchi navbatda tuproqning issiqlik rejimiga katta ta’sir kursatadi. Mulchalangan tuproqning temperaturasi sutka davomida 100 sm gacha bulgan chukurlikda mulchalanmagan tuproqning temperaturasidan yukori bo`ladi. mulchalangan va mulchalanmagan tuproqlar orasidagi tafovut tuproqning ustki katlamidan pastki katlamlariga karab kamayib boradi. Agar 5 sm chukurlikda bu tafovut 6,8 gradusni tashkil kilsa, 50 sm chukurlikda 2,3 gradusga teng bo`ladi.
Polietilen plenka asosini yukori molekulali birikmalar tashkil kiladigan polimetr materiallar katoriga kiradi. U molekulasi tarkibi fakat vodorod va uglerod atomi bulgan polimersimon polietilendan tayyorlanadi.
Bu polietilenlar neftdan ajraluvchi va tabiiy gazlardan olinadigan etilen gazini polimerizatsiyalash usuli bilan tayyorlanadi. Xozirgi vaqtda past va yukori bosimli polietilenlar kuplab chikarilmokda. Polietilen plenkalarning kengligi 200-300 sm, kalinligi esa 0,02-0,03 mm chikariladi.
Polietilen plenkalarning ijobiy tomoni, uning spektral tinikligidadir. Uning tiniklik darajasiga karab, uch xilga bulinadi: tinik, tutunsimon, qora plenkalardir. Yirik issiqxonalarda kupincha tinik polietilen ishlatiladi.
Bu plenkaning mulcha sifatidagi asosiy xossalaridan biri, uning mexanik pishikligidir. Bu plenkalar yukori temperaturada kengayib, past temperaturada esa torayadi. Lekin undagi bu uzgarish 1 m da 2,8 sm dan oshmaydi. Yangi plenka issiqka +80 gradusga sovukka –60 gradusga chidamlidir.

Tinik ok plenka.

Bu turdagi plenka boshqa xildagi plenkalardan uzining tinikligi, quyosh nurini yaxshi utkazishi bilan ajralib turadi. U uzidan ultrabinafsha nurlarini 50%, kuzga kurinadigan nurlarini 73%, uzun tulkinli nurlarni esa 81% gacha utkazishi mumkin.
Mulchalash uchun kalinligi 0,06 va 0,1 gacha bulgan stabillashtirilgan polietilen plenkalardan foydalaniladi. Bu ayniksa, shimoliy rayonlarda sabzovotchilik maxsulotlari yetishtirish imkonini beradi.
Tutunsimon plenka oddiy plenkaga 0,1 va 0,5 % qora kuya kushib tayyorlanadi. Bu plenka egiluvchan, bukiluvchan bo`ladi. Quyosh nurini utkazmaydi.
Qora plenka.
Unga xam eritilgan massaga 35 qora kuya kushib tayyorlanadi. Quyosh nurini utkazmaydi.
Ok polietilen guza ekilgan maydonlarni mulchalash soxasida ishlatilib kelinmokda.
Guzani polietilen plenka bilan mulchalashdagi tajribalar Uzbekistonda birinchi marta 1963-1964 yillarda Toshkent viloyati Yangiyul noxiyasidagi jamoa xujaligida 2 yil mobaynida utkazilgan tajribalar asosida guza uchun ok plenka tinikligi uchun samarali deb topildi.
Tuproq va atmosfera xavosi kanchalik tez va tula almashilsa tuproqda o`simliklar xaeti xamda unda kechadigan bioximiyaviy protsesslar uchun shunchalnk kulan sharoit vujudga keladi. O`simliklar organik massasineng ancha kismini xavodagi karbanat angidirid gazini assimilyatsiyalash xisobiga xosil kiladi. Ammo o`simliklar intensiv rivojlanishi uchun xavoda SO2 miqdori yetarli bulmaydi. Atmosfera xavosida karbanat angidirid gazi konsentratsiyasining ortishi o`simliklar xosildorligini ta’minlaydi. Gazlar almashinishiga bosim va yegin sochin ekinlarning sugorish xamda shur yuvishdagi suvlar katta ta’sir etadi. Atmosfera bosimining oshishi bilan tuproqka tashkaridan xavoning kirishi kuchayadi. Ammo bosimning pasayishi bilan esa xavo tuproqdan atmosferaga chika boshlaydi. Yegin sochinda yerlar sugorilganda tuproq xavosi bevosita sikib chikariladi. Suv yerning kuyi katlamiga singib tuproq oraliklari bushagandan sung yana bushliklarni atmosfera xavosi egallaydi. Ekinlardan yukori xosil oliщda tuproqda kulay xavo rejimini yaratish eng zarur tadbirlardan biri xisoblanadi. Buning uchun yerni chukur va sifatli shudgorlash, chizellash, boronalash va kultivatsiyalash kabi agrotexnik tadbirlardan keng foydalanish, tuproqdagi namlikni me’eridan oshik bo`lib ketishiga yuk kuymaslik zarur.
Xavo sigami tuproqning umumiy govakliga bilan namligi orasidagi farkni tuproqning xajmiga nisbatan ifodalash bilan aniklanadi.
Mexanik tarkibi yengil qumok tuproqlarning xavo sigimi ogir tuproqlarnikiga nisbatan yukori bo`ladi. Tuproqning xavo rejimiga mexanik ishlovlar katta ta’sir etadi. Xaydalma katlamga mexanik ta’sir xavo egallaydigan tuproqning umumiy govakligini va undagi oraliklarning xajmini kupaytiradi.
Ishlangan yerda o`simliklar vegetatsiyasi davomida tuproqning umumiy govakliga ekin kator oralarini ishlash vaqtida eng kup bo`lib, vegetatsiya davrining oxirida esa kamayib boradi. Chunki umumiy govaklikka tuproqning "utirishi", ya’ni zichlashishi, erta kuklamdan to xosilni yigib olishgacha bulgan davrda o`simliklarni parvarish qilish bilan boglik bulgan agrotexnika tadbirlarini utkazish salbiy ta’sir etadi. Ma’lumki, xavo sigimining uzgarishi salbiy govaklik va namga boglik. Shuning uchun u kuklamda va kuzda kam bo`ladi, chunki kuklamda tuproq sernam, kuzda esa zichlashgan bo`ladi.
Tuproqning xavo rejimiga xaydalma katlam tuzilishi xam ancha ta’sir etadi. Strukturali tuproqlarning xavo rejimi eng yaxshi, bunday tuproqlarda xavo va suvning kulay nisbati uzok vaqt turadi, Tuproq agregatlari ichida suv, agregatlar orasida tuproqning xavo ugkazuvchanligi xam oshadi. Tuproq agregatlarining diametri 2 mm va undan katta butganda, xavo utkazuvchanlik yaxshi bulishi aniklangan.
Tuproq va atmosfera (yer usti) xavosi orasida doimo gazlar almashinib turadi. Bu almashinish bir kancha faktorlarga, jumladan gazlap diffuziyasiga, atmosfera bosimiga, temperaturaga, shamolga, tuproq, namligiga va boshqalarga boglik. Gazlar almashinishi natijasida tuproq xavosida karbonat angidrid miqdori kamayadi, kislorod esa kupayadi.
Ma’lumkn, ycimliklar va mikroorganizmlar xayotida fakat tuproqda xavo miqdori emas, badki uning atmosfera xavosi bilan almashinishi xam katta axamiyatga ega, Tuproq, va atmosfera xavosi kanchalik tez va tula almashinsa, tuproqda o`simliklar xaeti xamda unda kechadigan bioximiyaviy protsesslar uchun shunchalik kulay sharoit vujudgi keladi.
O`simliklar organik massasining ancha kismini xavodagi karbonat angidrid gazini assimilliyatsiyalash xisobiga xosil kiladi. Ammo o`simliklar intensiv rivojlanishi uchun xavoda SO2 miqdori kupincha yegarli bulmaydi. Atmosfera xavosida karbonat angidrid gazi konitsentratsiyasining ortishi o`simliklar xosildorligini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.