Asosiy vositalar hisobi

3. Тezlashtirilgan eskirish hisoblash usuli
a) sonlarning yigindisi bo’yicha qiymatni hisobdan chiqarish usuli. Bu usul eskirish hisoblanadigan asosiy vositaning xizmat qilish yillari summasi orqa-li aniqlanadi va bu summa hisoblash koeffitsientida maxraj bo’lib xizmat qila-di. Bu koeffientsientning sur’atida ob’ektning xizmat muddati oxirigacha qolgan yillar soni (teskari tartibda) turadi. Bu usulda ham, oldingilarga o’xshash, eski-rish summasi boshlang’ich qiymatdan tugatish (qoldiq) qiymati chegirilgandan qol-gan qismidan hisoblanadi.
Masalan, yuqorida misol tariqasida olingan dastgohning taxmin qilina-yotgan foydali xizmat muddati 5 yil bo’lsin. U holda dastgohni ishlatish yillari summasi (kumulyativ son) - 15 yil bo’ladi:
1+2+3+4+5=15
Dasgohning xizmat muddatining har yiliga to’g’ri keladigan eskirish summa-si ulushini topish uchun xizmat muddatini oxirigacha bo’lgan yillarni (ya’ni tes-kari tartibda) kumulyativ songa bo’lib chiqamiz, ya’ni

515, 415, 315, 215, 115

So’ngra, har bir kasrni eskirish hisoblanadiganso’mma (B-Т) ga ko’pay-tirish orqali har yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. Bu usulda amortiza-tsiya ajratmalari summasi jadvali quyidagi ko’rinishda bo’ladi (jadvalga qarang).
Jadvalda keltirilgan hisoblardan ko’rinib turibdiki, dastgohning xizmat muddatining dastlabki yillarida eng katta amortizatsiyaso’mmasi hisoblanmokda, keyingi yillarda esa u yilma-yil kamayib bormoqda, jamlangan amortizatsiya sekin-asta ortib boradi, balans qiymati qoldiq qiymatga etib bormagunicha har yili eskirish summasiga kamayib boradi.
b) kamayib boruvchi qoldiq usuli. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning bu usuli sonlar yigindisi usuli tamoyillariga asoslangan. Kamayib boruvchi qoldiq usulida har kanday qat’iy belgilangan eskirish me’yorini qo’llanilishi mumkin bo’lsa-da, ko’pincha to’g’ri chiziqli usulda foydalangan normal eskirish me’yorga nisbatan ikki karra ko’paytirilgan me’yor qo’llaniladi. Shuning uchun ham, ayrim hollarda bu usulni ikki karra me’yorlarda kamayib boruvchi qoldiq usuli deb ham atashadi.
Oldingi misolda dastgohning foydali xizmat muddati 5 yilga teng edi. Bir tekisda eskirish hisoblash usulida o’rtacha yillik eskirish me’yori 20% (100%G’5 yilga)ni tashkil qiladi. Kamayib boruvchi qoldiq usulida hisobdan chiqarishning ikki karra me’yorida eskirish me’yori 40% (2x20%)ga teng bo’ladi. Qayd qilingan ushbu 40% har yil oxirida balans qiymatiga ko’paytiriladi. Eskirishni hisob-lashda taxmin qilinayotgan tugatish qiymati, oxirgi yildagisidan tashqari hisob-ga olinmaydi. Bu usulni ifodalovchi jadval quyida keltirilgan.
Jadvaldan ko’rinib turganidek, amortizatsiyaning qat’iy me’yori doimo oldingi yilning balans qiymatiga nisbatan ishlatilgan. Amortizatsiya summasi (eng kattasi birinchi yilda) yildan-yilga kamayadi va nihoyat, oxirgi yildagi amortizatsiya summasi balans qiymatini qoldiq qiymatigacha kamaytirish uchun zarur bo’lgan summa bilan cheklangan.
*Oxirgi yilgi eskirish summasi asosiy vositaning 4- yilgi balans qiymati va xizmat muddati oxiriga qoldiq qiymati orasidagi farq summasini tashkil qi-ladi
Asosiy vositalar eskirishini hisoblash bo’yicha yuqoridagi to’rt xil usulning qo’llanilishi zamon talabidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar asosiy vositalar eskirishini tezlashtirilgan usul bilan hisoblab, ularning ma’naviy eskirishining oldini olishi mumkin. Bundan tashqari, korxonalar kuchli raqobatchilik sharoitida doim ham bir maromda ishlash imkoni bo’lmasligi mumkin. Bunday sharoitda ishlatilmagan asosiy vositalar bo’yicha eskirish hisoblash korxona xarajatlarining asossiz ravishda ortib ketishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ana shunday holatlarni hisobga olgan holda korxonalar eskirish hisoblashning 2-, 3-, 4-, usullaridan foydalanishlari mumkin. Bizning amaliyotda an’anaviy ravishda bir maromda (chiziqli) hisoblash usulidan foydalaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, asosiy vosi-talarning eskirishi har oyda belgilangan amortizatsiya me’yorlariga binoan hisob-lanadi va tegishli xarajatlar tarkibiga kiritiladi.
Asosiy vositalar eskirishi ularning turlari bo’yicha alohida ajratilgan hisobvaraqlarda olib boriladi. Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluv-chi hisobvaraqlar «kontraktiv hisobvaraqlar» bo’lib, ulardagi yozuvlar asosiy vositalar qiymatini kamaytiradi. Ushbu hisobvaraq­ krediti bo’yicha asosiy vo-sitalarning eskirish summasi to’planadi va bu summalar quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan aks ettiriladi: