Asosiy sharq tili fanidan

1.2. Fe’l mayllari haqida umumiy tushuncha
Fe‘l mayli fe‘l anglatgan ish-harakat bilan so‘zlovchi orasidagi aloqaning voqe‘likka munosabatini ifodalaydi. Arab tilida fe’lning beshta mayli mavjud: xabar (yoki ijro) mayli, kesik mayl (shart mayli shakli), buyruq mayli, istak mayli va kuchaytirma (ta’kid) mayli. Xabar mayli fe’lning boshlang‘ich ma’noli ko‘rinishidir. Xabar mayli deb harakat yoki holatni uning bajarilish vaqti bilan bog‘liq holda ifodalovchi mayl turiga aytiladi. Bu maylda ish-harakat biror zamonga taalluqli bo‘ladi. Shu paytgacha biz ishlatib kelgan fe’llar va ularning o‘timli, o‘timsiz va bo‘lishli, bo‘lishsiz shakllari xabar maylida edi. Xabar maylidagi ish-harakat gapiruvchi tomonidan real voqe’lik deb fikr qilinsa, shart, istak va buyruq mayllaridagi ish-harakat esa mumkin bo‘lgan, istalgan yoki qilinishini gapiruvchi talab qilgan ish-harakat deb tushuniladi.
Fe’llarning istak mayli hozirgi – kelasi zamon shaklidan hosil bo‘ladi va u shaxs - sonda quyidagicha tuslanadi:

Kesik mayl (fe‟lning shart mayli shakli). Uning kesik mayl deb atalishiga sabab xabar maylidagi, hozirgi-kelasi zamondagi fe‘lning oxirgi harakatini sukunlab va oxiri harfiga tugagan ko‘rinishlarida uni harakati bilan olib tashlash orqali yasalgani tufaylidir (II va III shaxslarning ko‘plik son, muannas jinsidan tashqari). Bu maylda real shartni ifodalash xususiyati bor bo‘lgani uchun uni shart mayli deb ham ataydilar. ََْ َِؿ fe‘lini ْٕا yuklamasi bilan kesik maylda tuslash jadvali:

⁸
Fe‘l kesik maylda undan shu shaklda bo‘lishini talab qiladigan yuklamalardan keyin keladi. Bu yuklamalar ikki xil bo‘ladi: 1. O‘zidan keyin bitta fe‘lni kesik maylda kelishini talab qiluvchi yuklamalar. yuklamalar o‘zidan keyin bitta fe‘lni kesik maylda kelishini talab qiladigan yuklamalardir. Bulardan لمo‘tgan zamon ma’nosidagi inkorni ifodalaydi. امَُْْ inkor yuklamasini arablar «kesish, inkor va o‘zgartirish» yuklamasi deb ataydilar. Bu yuklama bilan kelgan fe‘l umuman amalga oshmagan ish-harakatni ifodalaydi لم yuklamasi bilan esa nutq paytigacha davom etib kelayotgan inkor ifoda etiladi. Masalan: . لم يأت على الإطلاقْ u umuman kelmadi. لم يأت بعد U hozirgacha kelmadi. Fe‘lni kesik maylda kelishini talab qiladigan ِي yuklamasi I va III shaxs uchun buyruqni َ , لا yuklamasi esa hamma shaxslar uchun buyruq–inkorni ifodalash uchun ishlatiladi. Shuning uchun ularni «Buyruq mayli» darsida ko‘rib o‘tamiz. 2 . O‘zidan keyin ikkita fe‘lni kesik maylda (shart maylida) kelishini talab qiluvchi yuklamalar esa quyidagilardir: « ْ qanday كيف qachon متى Ular bevosita shartni ifodalaydi va o‘zidan keyin ikkita fe‘lni shart maylida ma‘nosida kelishini talab qiladi: دعنا نذهب عندما يكون الطقس لطيفا!َ Havo yaxshi bo‘lsa ketamiz!
Qachon qaytsang sen bilan yashayman. .ِسأعيش معك عندما تعود. .
Buyruq mayli. Buyruq mayli shart maylidagi fe’lning II shaxsidan uning oldidagi ― ـَر‖ shaxs-son qo‘shimchasini harakati bilan olib tashlash orqali hosil qilinadi. Agar bunda so‘z birinchi bo‘g‘ini yonma-yon turgan ikkita undosh bilan boshlangan bo‘lsa talaffuz qilishga noqulay bo‘ladi:
Fe‘lning talaffuzini yengillatish uchun uning oldiga vaslali hamza qo‘yiladi va ikkita bo‘g‘inga ajratiladi. Yolg‘iz o‘zi turgan fe’lda vaslali hamzani qanday harakat bilan o‘qish o‘sha fe‘lning ikkinchi o‘zak undoshining hozirgi zamondagi harakatiga bog‘liq: agar uning harakati «damma» bo‘lsa, vaslali hamzaning harakati ham «damma» qilib o‘qiladi (yozuvda vaslali hamza yozilmaydi):
⁹

Agar َ طـ qo‘shimchasi harakati bilan olib tashlan-ganidan keyin so‘zning boshidagi bo‘g‘inda ikkita undosh yonma-yon turmagan bo‘lsa, unga vaslali hamza qo‘shishning zaruriyati bo‘lmaydi. Bu holat uch harfli fe’llarning II , III, V va VI boblarida kuzatiladi:

Buyruq maylining ta‘qiq shakli hamma shaxslar uchun shart maylidagi fe’l oldiga «َ لْ» ta’qiq yuklamasini qo‘yish bilan yasaladi. Arab tilidagi barcha fe‘llar va ularning hosila boblarining buyruq mayli ushbu yagona usul bo‘yicha hosil qilinadi.¹⁰
Istak maylidagi fe‘l ma‘no jihatdan kelasi zamon ma‘nosini anglatadi. U hozirgi-kelasi zamondagi fe‘lning oxirgi harakatini «fatha»ga aylantirish va oxirgi « ٕ» harfini harakati bilan olib tashlash bilan yasaladi (II va III shaxsning ko‘plik, muannas jinsidan tashqari). Barcha hosila boblarning istak mayli shakli ham shu tarzda hosil qilinadi. َذَظًَfe‘li َْٕأyuklamasi bilan istak maylida quyidagicha tuslanadi: