Asosiy fondlar

15.6. Asosiy fondlarning balanslari, ularning holati va takror ishlab chiqarish ko`rsatkichlari.
Asosiy fondlar doimiy ravishda ham bo`yum shaklida, xam qiymat shaklida o`zgarib turadi.
Ularning ko`payishiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
- sotib olish;
- yangi qurilish;
- inventarizastiya paytida qayta baholashdagi o`zgarishlar.
Asosiy fondlarning kamayishiga esa quyidagi omillar ta’sir qiladi:
- eskirib ishlab chiqarishdan chiqib ketishi;
- boshqa korxonalarga sotib yuborilishi;
- tabiiy ofatlar natijasida yo`q bo`lishi;
- inventarizastiya paytida qayta baholashdagi o`zgarishlar.
YUqoridagi o`zgarish omillaridan foydalanib, asosiy fondlarning ikki xil balansi tuziladi:
- to`la boshlang’ich qiymati bo`yicha;
- qoldiq qiymati bo`yicha.
Davlat statistika organlari asosiy fondlar balansini joriy baholarda, o`rtacha yillik baholarda va bazis yili solishtirma baholarda tuzadilar.
To`la boshlang’ich qiymat bo`yicha balans har bir korxona, firma yoki tarmoq bo`yicha hisoblanadi. Bunda odatda birinchi ustunda asosiy fondlarning tasnifi keltiriladi. Kirim va chiqim qismlari esa yanada konkretlashtirilishi mumkin.
Asosiy fondlarning qoldiq qiymati bo`yicha balansida barcha ko`rsatkichlar qoldiq qiymatlarda qatnashib, chiqim qismida qo`shimcha yillik amortizatsiya ajratmalari keltiriladi.
SHunday qilib asosiy fondlar balanslarini quyidagicha formula tarzida keltirish mumkin:
- to`la boshlang’ich qiymatda:
F₀+F_k-F_ch=F_№
- qoldiq qiymatda:
F₀¹+F_k-F_ch¹-A=F_№¹
bu erda, F₀ va F₁ – asosiy fondlarning yil boshi va oxiridagi to`la boshlang’ich qiymatlari;
F<sub>k</sub> va F<sub>ch</sub> – kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fondlarning to`la boshlang’ich qiymatlari;
F₀¹ va F₁¹ – asosiy fondlarning yil boshi va oxiridagi qoldiq qiymatlari;
F_ch¹ – chiqib ketgan asosiy fondlarning qoldiq qiymati;
A – yillik amortizatsiya ajratmalari.
Asosiy fondlarning balanslaridagi ko`rsatkichlardan foydalanib ularning xolati va takror ishlab chiqarilishi (xarakati) ko`rsatkichlarini hisoblash mumkin.
Asosiy fondlarning xolat ko`rsatkichlarini eskirish va yaroqlilik koeffitsientlari ifodalaydi:
K<sub>esk</sub>=F-F<sup>1</sup>/F x 100; K<sub>yaroq</sub>=F<sup>1</sup>/F x 100
K<sub>esk</sub>+K<sub>yaroq</sub>=100%
Xolat ko`rsatkichlari odatda yil boshiga va oxiriga hisoblanib, ularni taqqoslash asosiy fondlarning xolati qay tarzda o`zgarganligini aniqlashga imkon beradi.
Eskirish koeffitsienti yaroqlilik koeffitsienti bilan uzviy bog’liqdir. eskirish koeffitsienti qancha kichik bo`lsa, yaroqlilik koeffitsienti shuncha katta bo`ladi va aksincha. Agar koeffitsient «1»dan eskirish koeffitsientini ayirib tashlasak, yaroqlilik koeffitsientiga ega bo`lamiz.
Asosiy fondlarning xarakatini yangilash va chiqib ketish koeffitsientlari ifodalaydi:
K_yang=F_yang/F₁ x 100; K_chiq=F_chiq/F₀ x 100
Bu erda, F_yang va F_chiq - yil davomida yangidan kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fondlarning to`la boshlang’ich qiymatlari.
Bu ko`rsatkichlar asosiy fondlar balansi ma’lumotlari asosida tuziladi.
Asosiy fondlar to`liq qiymati bo`yicha balansi (mln.so`m):

Yil boshidagi xajmi	Yil davomida kiritiladi		Yil davomida chiqariladi			Yil oxiridagi xajmi
	Jami	SHu jumladan yangi asosiy fondlar		Jami	SHu jamladan eski asosiy fondlar yo`qotildi
4250	1230	600		200	150		5280

Balans ma’lumotlari asosida asosiy fondlar xarakati va xolatini ifodalovchi ko`rsatkichlarni hisoblaymiz:

1. 
   Kiritish K^t=1230/5280 x 100 = 23,2%
   
2. 
   Yangilash K^t=600/5280 x 100 = 11,4%
   
3. 
   Chiqarish K^t=200/4250 x 100 = 4,7%
   
4. 
   Yo`qotish K^t=150/4250 x 100 = 3,5%
   
5. 
   Yaroqlilik K^t_{yil oxiriga}=3850/5280 x 100 = 72,9%
   
6. 
   Eskirish K^t_{yil oxiriga}=1430/5280 x 100 = 27,1%
   

Xuddi shunday ko`rsatkichlarni yil boshiga nisbatan ham hisoblash mumkin. Umuman, eskirish koeffitsienti asosiy fondlar qiymatining mahsulotga o`tkazilgan qismini, yaroqlilik koeffitsienti esa asosiy fondlarning foydalanish mumkin bo`lgan qismi qiymatini ifodalaydi.