|
Мунодо тўрт хил бўлади:
1. Накраи мақсуда. 2. Накраи ғойри мақсуда. 3. Алами муфрад. 4.
Музоф.
«Накраи мақсуда» деб муаййан бир зот қасд қилинган накрага
айтилади. Масалан муаллим, исмини билмаган бир ўқувчининг ўйнаб
турганини кўриб, унга қараб
ﺐﻌﻠﺗ ﻻ ﺬﯿﻤﻠﺗ ﺎﯾ
деса, бунда
ﺬﯿﻤﻠﺗ
муаййан бир
шогирд (масалан, Усмон) мақсад этилган бўлади. Ва унинг ўйнамаслиги
талаб қилинган бўлади.
ﺬﯿﻤﻠﺗ
эса накрадир.
«Накраи гойри мақсуда» деб муаййан бир зот қасд қилинмаган
накрага айтилади. Масалан: муаллим қийин бир масалани сўзлаш олдидан
ўқувчиларнинг назар диққатларини жалб этиш учун
ﻰﻣﻼﻛ ﻊﻤﺳا ﻼﻓﺎﻏ ﺎﯾ
деса,
бунда ﻼﻓﺎﻏдан муаййан бир шогирд мақсад бўлмай, балки гафлат босган
ҳар бир шогирднинг диққат билан тинглаши талаб қилинади.
«Алами муфрад» деб музоф бўлмаган аламга айтилади.
ﺪﯾﺮﻓ ﺎﯾ
,
نادﻮﻤﺤﻣ ﺎﯾ
,
نودﻮﻤﺤﻣ ﺎﯾ
каби.
«Музоф» деб иккинчи бир исмга нисбат берилган исмга айтилади.
ﷲا ﺪﺒﻋ ﺎﯾ
,
ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﯿﻣأ ﺎﯾ
каби.
Мунодо музоф ва накраи гойри мақсуда бўлганда мансуб
бўлади.
ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﯿﻣأ ﺎﯾ
,
ﻼﻓﺎﻏ ﺎﯾ
каби.
Алам муфрад ва накра мақсуда бўлганда нимага марфуъ бўлса,
шунга мабний бўлади.
ﺪﯾﺮﻓ ﺎﯾ
,
ﺬﯿﻤﻠﺗ ﺎﯾ
,
نادﻮﻤﺤﻣ ﺎﯾ
каби. Буларнинг аввалгиси ва иккинчиси
рафъ
аломатлари
дамма
бўлганидан
даммага
мабний
бўлган.
Кейингисининг рафъ аломати алиф нун бўлганлигидан алиф нунга
мабний бўлган.
ﺎﻬﺗاﻮﺧأ و ّنإ"
«Ism bilan ifodalangan egani tushum kelishikda va kesimni bosh kelishikda
boshkaruvchi yuklamalar »da zamonaviy arab grammatistlari «Egaga ta’sir
kiluvchi yuklamalar», arab naxvchilar"
ّنإ
و
ﺎﻬﺗاﻮﺧأ
” deb nomlaydigan barchaga
ma’lum olti – ّنإ , ّنأ , ّنﺄﻛ , ﺖﯿﻟ , ّﻦﻜﻟ , ّﻞﻌﻟ , yuklamalari xakida ma’lumot berilgan.
Shuningdek, «Ism bilan ifodalangan egani bosh kelishikda, kesimni tushum
kelishikda boshkaruvchi yuklamalar» nomli to’rtinchi faslda, ﻻva ﺎﻣ inkor
yuklamalari misollar yordamida sanab o’tilgan.
Ma’lumki, gapning egasi har doim bosh kelishikda keladi.Lekin arab tilida
shunday yuklamalar ham borki , ularning ta’sirida ehga tushum kelishigida
kelishga majbur bo’ladi.Bunday yuklamalar 6ta:
نإ – haqiqatda, haqiqatdan.ko’pincha bu yuklama o’zbek tiliga tarjima
qilinmaydi.Masalan:
ٌﻊﺳاو َﺖﯿﺒﻟا نإ – (haqiqatda ) uy kengdir.
ٌﻞﯿﻤﺟ َﺔﻓﺮﻐﻟا نإ – ( hqiqatda ) xona kattadir.
ٌﺪﯿﻔﻣ َﻢﻠﻌﻟا نإ – ( haqiqatda ) ilm foydalidir.
Agar نإ va shuga o’xshash yuklamalar fe’l kesimli gaplarga qo’shilsa, gapning
egasi oldinga o’tadi.Boshqacha aytganda, bu yuklamalardan keyin bevosita
gapning egasi keladi.Masalan:
ﺔﻠﻤﺠﻟا هﺬﻫ بﻼﻄﻟا ﺐﺘﻛ – talabalr bu jumlani yozdilar.
ﺔﻠﻤﺠﻟا هﺬﻫ اﻮﺒﺘﻛ بﻼﻄﻟا نإ – haqiqatdan talabalar bu jumlani yozdilar.
Agar gapning egasi kishilik olmoshidan iborat bo’lsa , bu yuklamalardan keyin
sh olmoshga mos bo’lgan qo’shilib yoziluvchi olmosh keladi va sh
yuklamalrga qo’shilib yoziladi.Masalan:
ﺔﻟﺎﻘﻤﻟا هﺬﻫ ﺖﺒﺘﻛ ﻲﻫ– u qiz bu maqolani yozdi
ﺔﻟﺎﻘﻤﻟا هﺬﻫ ﺖﺒﺘﻛ ﺎﻬﻧإ – haqiqatdan u qiz bu maqolani yozdi.
I shaxs birlik va ko’plik birikma olmoshlari ikki xil variantda qo’shilishi
mumkin:
ﻰﻧإ
=
ﻰﻨﻧإ
ﺎﻨﻧإ
=
ﺎﻧإ
نإ yuklamasi ishtirok etgan kesimli gapda ham, fe’l kesimli gapda ham gapning
kesimi oldidan َـﻟ yuklamasi qo’shilishi mumkin. Va tarjima
qilinmaydi.Masalan :
َﷲا نإ
ﻢﯿﺣر فوؤﺮﻟ
– haqiqatdan Olloh mehribon va rahmlidir
نإ
ﺔﻠﻤﺠﻟا هﺬﻫ اﻮﺒﺘﻛ َبﻼﻄﻟا
– haqiqatdan talabalar bu jumlani yozdilar.
ٌبﺎﺘﻛ ِﻢﻠﻌﻤﻠﻟ tipidagi jumlalarda ham نإ qo’shilganida, gapning egasi tushum
kelishigida keladi.Masalan:
ﺎﻧاذا ِنﺎﻄﯿﺤﻠﻟ نإ – Devorning ham qulog’i bor ( so’zma –so’z tarjima qilganida :
haqiqatdan quloq devornikidir.)
Agar نإ yuklamasiga ﺎﻣ yuklamasi qo’shilib kelsa , ma’noda o’garish
bo’lmaydi,lekin gapning egsi bosh kelishikda keladi.Masalan:
ﻰﻠﺣأ ﺮﺿﺎﺤﻟا ﺎﻤﻧإ اﻮﻠﺣ ُﺐﯿﻐﻟا نﻮﻜﯾ ﺪﻗ – Kelajak shirin bo’lsa ehtimol,aslida hozirgi
payt shirindir.
ﱠنﺄﻛ – go’yo, go’yoki,…dek.Bu yuklama hamنإ yuklamasi kabi morfologik
xususiyatlarga ega.
ﻚﻠﻣ َﺐﻨﯾز ﱠنﺄﻛ – zaynab farishta kabidir.
ﻞﻄﺑ كﺎﺑأ ﱠنﺄﻛ – go’yo otang qahramondir.
نأ – …ki. Bu yuklama ko’pincha shaxsi ma’lum gaplarda to’ldiruvchi ergash
gapli qo’shma gaplarga qo’shiluvchi ergshtiruvchi bo’lovchi vazifasini
bajaradi.Masalan:
ﻞﻗﺎﻋ بﺎﺷ اﺪﻤﺤﻣ نأ مﻮﻠﻌﻤﻟا ﻦﻣ
Ma’lumki,
Muxammad
aqlli
yigitdir
yoki
Muhammadning aqlli yigit ekanligi ma’lum.
اوﺮﻓ ﺪﻗ َﺐﻟﺎﻄﻟا نأ ﻞﯿﺤﺘﺴﻤﻟا ﻦﻣ
Mumkin emaski, talabala qochishgan bo’lsa. Yoki Talabalarning qochib
ketishlari mumkin emas.
اﺪﯿﻔﻣ َمﺎﯿﺼﻟا نأ ﺎﻨﻠﻛ ﺎﻨﻌﻤﺳ
– Biz hammamiz eshitdikki, ro’za tutish foydalidir.Yoki Biz hammamiz ro’za
tutishning foydali ekanliginieshitdik.
Eslatma. To’ldiruvchi ergash g a pli gaplarda bosh gapning kesimi
لﺎﻗ —
demok, fe’lidan iborat bo’lsa, نأ yuklamasi ma’nosida نإ yuklamasi ishlatiladi.
ﻦﻜﻟ و — lekin, biror. Bu yuklama zidlovchiboglovchi vazifasida keladi.
Masalan:
ﺐﻫﺬﯾ ﻢﻟ ادﻮﻤﺨﻣ ﻦﻜﻟ و تﺎﻧﻮﯿﺤﻟا ﺔﻘﯾﺪﺣ ﻰﻟإ ﺎﻨﯿﻫذ ﺎﻨﻠﻛ
— Barchamiz hayvonot bogiga bordik,lekinMaxmud bormadi.
ﱠﻞﻌﻟ— esщtimol, shoyad. Bu yuklama gumonni,amalga oshishi ham, oshmasligi
ham mumkin bo’lgan tilakni bildiradi. Mas.,
ﻢﻬﻔﯾ هﺎﺧأ ﱠﻞﻌﻟ– Ehtimol, uning (mz) akasi tushunar.
نﻮﻬﻠﻔﺗ ﻢﻜﻠﻬﻟ – Shoyadki (zora), sizlar yutuqqa erishsangiz.
6,
ﺖﯿﻟ
—
koshki.
Bu
yuklama
amalga
oshirish
mumkin
bulmagan tilakni bildiradi. Masalan: ﺎﺑاﺮﺗ ﺖﻨﻛ ﻰﻨﺘﯿﻟ ﺎﯾ
Oh, koshki edi men tuproqqa aylansam.
ﺎﻬﺗاﻮﺧا و نﺎﻛ
Do'stlaringiz bilan baham: | 
