Асосий лингвистик концепциялар

Абу Райҳон Беруний таълимоти. Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Беруний (973-1048)нинг асарлари 152 га боради. Афсуски, бизгача фақат 30 тачасигина етиб келган. Уларни ўрганиш бу буюк олимнинг астрономия, математика, физика, минерология, геодезия, жуғрофия, фалсафа, филология каби фанлар тараққиётига қўшган ҳиссаси ниҳоятда улкан эканини кўрсатади. Бироқ Берунийнинг шу кунгача фанга маълум бўлган асарларининг ҳаммаси ҳам нашр этилган ва тўла ўрганилган деб айтолмаймиз, уларнинг айримлари ҳамон қўлёзмалигича қолиб келмокда. Шу сабабли, энциклопедист олим ижодининг айрим томонлари, жумладан, тилшунослик қарашлари етарли даражада ёритилмаган ва муносиб баҳоланмаган.
Берунийнинг «Таҳқиқ мо ли-л-ҳинд мин мақула мақбула фи-л-ақл ав марзула» («Ҳиндларнинг ақлга сиғадиган ёки сиғмайдиган таълимотларининг ҳақиқатини аниқлаш», «Ҳиндистон»), «Ал-Қонун ал-Масъудий»(«Қонуни Масъудий») «Геодезия», «Минерология», «Китоб-ул-Сайдана фи-т-тиб» асарларида адабиёт, тилшунослик каби соҳаларга оид қимматли маълумотлар бор.
Абу Райҳон Беруний ўзининг «Ҳиндистон» асарида ҳинд тили ҳақида ҳам қимматли фикрлар беради.
Унингча, ҳиндлар билан орамизнинг узилиб қолишига бирмунча сабаблар бор. Улардан бири луғат-тилда ўзгалик, ундан кейин ҳиндларнинг тиллари оддий халқ ўртасида ишлатиладиган ва фозиллар сарф (морфология), иштиқоқ (этимология), наҳв (синтаксис) ва балоғатнинг нозик қоидаларига асосланган тилга бўлинган» (5:32).
Беруний санскрит тилининг анча қийинлиги, ундан фойдаланиб ёзилган асарининг кўчирувчиси жуда эҳтиёткор бўлиши зарурлиги, у тилдаги хусусиятларга эътибор бериш кераклигини уқтиради.
Ҳиндларнинг тиллари, дейди Беруний, араб ва форс ҳарфларига тегишли товушларга тўғри келмайди ва ўхшамайди, ҳатто, тилимиз у товушларни ўз жойидан чиқариб айтолмайди, қулоқларимиз уларнинг нутқ товушларини ажратиб эшита олмайди. Нутқ товушларини ифодаловчи ҳарфларни ҳинд каби ёза олмаймиз. Натижада уларнинг луғавий бирликларини хатимиз билан ифодалаш қийинлашади.
Кўпинча ҳиндларнинг оғзидан бир исмни яхшилаб талаффуз қилишни ўрганиб оламиз, кейин шу исмни уларга қайтариб айтсак, англамайдилар ёки зўрға англайдилар. Чунки ҳиндларнинг тилларида 2 ва 3 ундош ҳарф кетма-кет келади ва уларни талаффуз қилиш биз учун қийин.
Берунийнинг кўп тилларни билиш қобилиятига «Ҳиндистон» асари билан танишгач гувоҳ бўламиз. У асарда келтирган маълумотларга қараганда, она тили - хоразмий тилидан ва турк, форс, араб тилларидан ташқари юнон ва сурёний тилларини мукаммал билган. Натижада у ўз китобида 20 дан ортиқ юнон тилидаги асарларга ҳавола беради ва цитата келтиради.
Абу Райҳон Беруний ўз асарларида тил, ёзувнинг аҳамияти, синонимия ҳодисаси, ҳинд атамаларини араб тилида бериш усуллари ҳақида атрофлича фикр юритади.
Беруний кишиларнинг алоқа воситаси бўлган тилнинг вазифасини, тил ва ёзувнинг муносабатларини, ёзма тил ва оғзаки тилнинг фарқини, тил тараққиётида ёзувнинг ўрнини изоҳлаб шундай ёзади: «Тил сўзловчи истагини эшитувчига етказувчи таржимондир. Шунинг учун тил замоннинг бир ондек турғун қисми каби чекланиб қолади. Агар инсондаги сўзлаш қуввати ҳамма жойга шамол каби ёйилувчи бўлмаганда эди ва замонлардан замонларга нафаслар сингари ўтувчи хат ёзиш санъатини келтириб чиқармаганда эди, ўтмиш замоннинг хабарини, айниқса, узоқ замонлар ўтганда ҳозирги замон тилларига қандай кўчириб бўлар эди?» (1:138).
Синонимия тилнинг бой эканлигини, тараққиёт даражасини кўрсатиб турувчи ҳодисалардан биридир. Синонимия туфайли нозик маъно оттенкаларни англатишга, ранг-баранг стилистик бўёқларни ифодалашга эришилади.
Нозик маъно ва буёқларни билдиришдан ташқари, синонимия нутқни равон қилиб тузишда, қайтариқларнинг, шунингдек, товуш ноқулайлигининг олдини олишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Бу ҳақда Беруний шундай ёзади: «Уларнинг тили сўзга бой ва кенг; араб тили каби, маълум бир нарса бирон ўзакдан олиниб, ўзига хос қилиб белгиланган бир мунча исмлар билан аталади;мақсадни ифода қилишда сифатларни кўпроқ айтишга эҳтиёж туғиладиган кўпгина нарсаларга битта исм берилади»(1:32).
Беруний нарса номини билиш инсоннинг маънавий бойлиги эмас, балки катта моддий бойлиги бўлиши мумкинлигини, шунинг учун ҳам тил ўрганишнинг тенгсиз амалий аҳамияти мавжудлигини таъкидлайди.
Фикрининг исботи сифатида асарнинг V бобида шундай ривоят келтиради:» Хоразм амирларидан бири касал бўлиб узоқ қийналади. Ниҳоят, нишопурлик бир табиб унинг касалига нима даво бўлиши мумкинлиги ҳақида рецепт ёзиб юборади. Бу рецептни маҳаллий доришуносларга кўрсатадилар. Улар тавсия этилган бир доривор ўсимликни ҳеч аниқлай олмайдилар. Шунда бир киши улар қидираётган доривор ўсимликни топиб бериши мумкинлигини, лекин нархи беш юз дирҳам соф кумушдан кам бўлмаслигини айтади. Амир мулозимлари рози бўлишади. У киши мулозимларга ўсимлик томирини тутқазади. Бу ўсимлик томири ҳар куни ўзлари кўриб юрадиган оддий бир чаён ўтининг томири эди. Мулозимларнинг жаҳли чиқиб, ўн беш дирҳамга ҳам олмайдиган шу томирни беш юз дирҳамга берасанми? деб ўшқирдилар. Шунда гиёҳфуруш жавоб беради: «Доривор моддалар номини билиш бебаҳо бойликдир. Сизлар шу ўсимлик номини билмаганликларингиз туфайли касалнинг қанчалар қийналишига сабабчи бўлдиларингиз, тилла баҳосига бўлса ҳам сотиб олишга рози эдиларингиз».
Номнинг жамият ҳаётида шу қадар катта аҳамиятга эга эканлигини эътиборга олиб, Беруний «Сайдана» асарида маълум доривор модданинг бир неча тилларда қандай номланишини баён қилиш билан бирга, ҳар қайси тилдаги маҳаллий номланишига ҳам катта ўрин беради.
Абу Райҳон Беруний айрим мутаассиб кишилар араб ёзувини Аллоҳ томонидан юборилган, деб илоҳий тус бераётган бир пайтда, ҳар қандай ёзув каби бу ёзув ҳам инсониятнинг кашфиёти эканлигини эътироф этади. Лекин бу ёзувда анча ноқисликлар бор эканлиги, шунинг учун ҳам грек, лотин, ҳинд тилидаги асарларнинг араб тилига қилинган таржималарида айрим номларни тўғри ифодалаш қийин, шу туфайли кўп номлар ғализ берилишини баён қилади.
Олимнинг айтишича, араб ёзувида «катта бахтсизликлар» бор. Унли фонемаларнинг ифодаланмаслиги, кўп ҳарфларнинг бир-бирига ўхшашлиги ва уларнинг айрим нуқталар орқалигина фарқланиши қатор қийинчиликларга олиб келади. Диоскорид, Гален, Павел, Орибазий каби грек олимларининг фамилиялари тўлиқ ва тўғри ифодалаб бўлмаслигини оригинални қиёслаган ҳолда транскрипция қилади. Шунингдек, ҳинд сўзларини беришда бир қанча ҳинд фонемаларининг араб тили фонологик системасида йўқ эканлигини, шунинг учун араб ёзуви орқали бу сўзларни тўғри ифодалаб бўлмаслигини айтади. Олим араб ёзувига форслардан фойдаланган ҳолда айрим қўшимча ҳарфлар киритади.
«Сайдана» асарини ўқир эканмиз, Берунийнинг қанчалар чуқур филологик билимга эга эканлигининг гувоҳи бўламиз. У назмнинг турли назарий масалаларига бағишлаб бир қатор асарлар ёзган. Шу билан бирга, ўзи ҳам араб тилида яхшигина шеърлар ижод қилган.
Бундан ташқари, турли тилда сўзлашувчиларнинг ўзаро алоқаси натижасида ҳам тиллар бир-бирини бойитиб боради. Халқлар орасидаги иқтисодий, сиёсий, маданий алоқалар натижасида бир тил қурилишининг бирликлари иккинчи тилга кириб боради, шу тилга сингиб, унинг ўз тил бирлигига айланиб кетади. Тилдаги бу қонуният тўғрисидаги Абу Райҳон Беруний шундай ёзган эди:»Агар исм бирон ўзакдан олинган бўлиб, араб сўзи билан уларнинг маъносини бериш мумкин бўлса, бундан бошқа йўлга юрмайман. Лекин ҳиндчасини ишлатиш енгилроқ бўлса, унинг ёзилиш шакли жуда аниқлангандан кейин, ўша ҳиндчани ишлатаман. Ёки сўз четдан кирган бўлиб, ўзи жуда машҳур бўлса, унинг маъносини айтгандан кейин ўзини ишлатаман. Агар у исм-атама ўрнида бизда ҳам машҳур исм бор бўлса, бунда иш осон»(1:37).
Беруний асари манбаларга чуқур асосланганлиги билан характерланади. Бу нарсани ҳиндларнинг махсус атамалари ҳақидаги фикрларида кўриш мумкин. Асарда, бошқа манбаларда берилган кўп атамалар билан бир қаторда, илмий тенглаштириб бўлмайдиган сўзлар ҳам кўпчиликни ташкил қилади. Булар узунликни ўлчаш учун ишлатиладиган рама, даста ва шеър туроқларига оид бўлган жвалана, мадхйа, парвата каби атамалардир (1:117).
Беруний ҳинд ёзувининг хусусиятларини назарда тутиб, ҳинд транскрипциясининг диққатга сазовор тизимини ишлаб чиқди. Бу транскрипцияда ундошларни белгилашда арабча талаффуз мос бўлмаган белгиларни қўллаган. Масалан, у «гаф», «пе» ва «чим» ҳарфларидан ҳинд тилидаги шундай ҳарфларни ифодалаш учун фойдаланган. Кўпгина тадқиқотчиларнинг айтишича, бу усул урду тилида фақат XV-XVI асрларда кенг меъёрда ишлатила бошлаган.
Беруний умрининг охирги йилларида Маҳмуд Ғазнавийнинг вориси Маъдуд султонлиги даврида яъни, 1048 йилда доривор ўсимликлар, ҳайвонлар ва маъданлар тавсифига бағишланган «Сайдана» (Китоб ус-сайдана-фит-тибб) асарини ёзди. Берунийнинг тилга ва тилшуносликка бўлган қарашлари мана шу асарида яққол намоён бўлади.
«Сайдана»нинг кириш қисмида муаллифнинг ёшлик йилларида ўзини қуршаб турган оламни ва уларининг турли тилларда қандай номланишини билишга нақадар иштиёқманд эканлиги баён қилинади. Хусусан, олимнинг болалигида унинг юртига бир грек кўчиб келади. Абу Райҳон унга дон, уруғ, мева, ўсимлик ва бошқа нарсалар кўтариб келиб, булар грек тилида қандай номланишини сўраганлиги ва грекча номларини дафтарига ёзиб олганлигини баён қилади.
«Сайдана»нинг қимматли томони шундаки, унда доривор моддаларнинг бир неча тиллардаги номлари келтирилган. Ҳатто бир ўсимлик ёки модда бир тилнинг турли шеваларида турлича номланиши, ёки, аксинча, бир ном турли шеваларда турли ўсимлик номини билдириши мумкинлиги айтилган. Бу эса доривор моддалардан амалда фойдаланишни анча қийинлаштиради. Ана шуни эътиборга олиб, алоҳида фойдаланиш осон бўлиши учун у модда номининг диалектал вариантларини ҳам кўрсатади.
Ўзигача яшаган ва замондош шоирларнинг асарларини ёддан билган ва бу шеърлардан илмий асарларида фикрини далилламоқ учун «Сайдана» асарида шоирдан 141 та шеърий намуналар келтирган.
Берунийнинг қадимги араб поэзиясига катта эътибор бериши тасодифий эмас. Чунки қадимда ёзув маданиятига эга бўлмай туриб, араблар бирон воқеани эсда сақлаб қолиш учун уни шеърга солганлар. Натижада шеър кишига эстетик завқ бағишловчи воситагина бўлиб қолмай, ахборотни авлоддан-авлодга етказувчи, билимларни ўзида тўпловчи восита вазифасини ҳам бажарган. Шу боис бирор бир доривор модданинг қандай фазилатга эга эканлигини ҳам шеърга солганлар. Натижада шеърият халқнинг билимлар тўпламига айланган. «Сайдана» асарини ёзиш учун муаллиф фақат ўзи ёшлигидан дунёнинг турли минтақаларида бевосита кўрган ва ёзиб олган доривор моддалар ҳақида маълумот бериш билангина чекланмайди. Балки ўзигача бўлган барча олимларнинг қолдирган диний меросини синчиклаб ўрганиб, улардан самарали фойдаланади. Бу модда ҳақидаги уларнинг фикрлари берилади.
Aсардаги 29 боб ва 1116 мақолада доривор моддаларнинг номи изоҳланади. Ҳар бир боб бир ҳарфга бағишланади. Араб алифбосидаги 28 та ҳарфга лом-алифни ҳам қўшиб алоҳида боб қилиб беради. Беруний ўз асарида бу муаммонинг ўта муҳимлигини сезган ҳолда, 4500 дан ортиқ арабча, хоразмийча, суғдча, туркча ва бошқа тиллардаги ўсимлик, ҳайвон, минераллар ва улардан тайёрланадиган дориворлар атамаларини шакллантиришда, меъёрлаштиришда жуда катта хизмат кўрсатади. Уларни изоҳлаш учун 250 дан ортиқ олимлар асарларидан иқтибослар келтиради.
Хуллас, Берунийнинг «Сайдана» асари доривор моддалар луғатидир. Бу луғатнинг характерли хусусияти шундаки, муаллиф фойдаланувчиларга осон бўлиши учун доривор моддалар номларини араб алифбоси тартибида жойлаштиради. Бир ҳарф билан бошланувчи бир неча сўз бўлса, улар шу ҳарф бобида ички алфавит асосида берилади. Натижада ўзигача араб лексикографларининг луғат тузиш тамойилларидан анча фарқ қиладиган ўзига хос луғатга айланади.
Бу луғат бир вақтнинг ўзида ҳам изоҳли, ҳам таржима, ҳам этимологик, ҳам диалектологик луғатнинг илк намуналаридан саналади. Беруний дунё тиллари, буларнинг фарқли хусусиятлари, лексикография, этимология, грамматика масалалари бўйича ўзининг маълум қарашларини баён қилди ва бу билан тилшуносликнинг фан сифатида шаклланиши ва лингвистик таълимоти ривожига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшди.

3.