Аси этнографик макон сифатида

Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Воҳа этнографияси бўйича академик К.Шониёзов, элшунос олимлар Қ.Кубаков, О.Бўриев, Қ.Насриддинов, Ф.Раҳмонов, Г.Тошева, С.Давлатова, М.Усмонов кабилар маълум даражада этнографик изланишлар олиб боришган. XX асрнинг 50–йиллари охирида етук элшунос олим, академик К.Шониёзов² томонидан олиб борилган қамровли этнографик изланишлар, рус элшунос олимаси О.А.Сухарева³нинг XIX асрнинг охири – XX асрнинг бошларидаги Қарши, Шаҳрисабз, Китоб шаҳарлари тарихи ва этнографияси ҳақидаги маълумотларидан фойдаланилди. Академик А.Асқаров⁴ ўзининг «Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи» (2015) номли асарида XVIII асрнинг 20-йилларида Қарши шаҳрида яшаган манғитлар, Шаҳрисабз шаҳрида истиқомат қилган кенегаслар ҳақида батафсил тўхталиб, воҳада шунингдек манғит, барлос, қовчин, хитой, қатағон, қипчоқ каби қавмлар устувор мавқега эга бўлганлиги ва ўзига хос этник тарихга эга эканлиги баён этилган. Мазкур қавмларнинг аксарияти XIX аср охири – XX аср бошларида ўтроқ ва ярим ўтроқ ҳолда яшашган, деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик билан машғул бўлишган. Тарихшунос олима Г.Таниева⁵ «Қарши беклиги тарихидан лавҳалар» номли рисоласида XIX аср охирида Қарши воҳасида истиқомат қилган турли элатлар ҳақида маълумотлар берган.
Шунингдек жаҳон этнограф ва тарихчи олимларининг Марказий Осиё халқлари тарихи ва этнографияси ҳақидаги илмий тадқиқотларида (С.П.Толстов, А.Ю.Якубовский, А.Н.Бернштан, Н.А.Кисляков, Л.П.Потапов, С.М.Абрамзон, У.Андаренко ва бошқа олимлар асарларида) ижтимоий ҳаётда муҳим роль ўйнаган ва ярим ўтроқлашган аҳоли ўртасидаги муносабатлар ва уруғ-қабила ташкилотларининг моҳияти анчагина ёритилган.
Ўзбекистон жанубидаги Қашқадарё воҳаси ўзбекларининг уруғ-қабила қолдиқлари ўтмишда ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турган ва баъзи жиҳатлари ҳозиргача ўз аҳамиятини ҳамон сақлаб келмоқда. Воҳа аҳолиси этник тарихига доир баъзи маълумотлар А.Кун, Н.Хаников, Н.Ф.Ситняковский, Л.П.Потапов, Б.Х.Кармишева, К.Л.Задихина, К.Шониёзов, К.Кубаков, Т.Нафасов, О.Бўриев каби муаллифлар асарларида келтирилган. Лекин Қашқадарё воҳаси ўзбеклари этник таркиби ҳанузгача умумлаштирилиб, атрофлича тарихий-этнографик асосда алоҳида илмий тадқиқ этилмаган. Ва жаҳон цивилизацияси контексида Қашқадарё воҳасининг этнографик макон экалигини тарих-этнография маълумотлари асосида ёритиш ушбу мавзунинг долзарблигини янада оширади.