Ashyoshunosligi

Sinov uchun savollar:
1. Beton uchun mayda va yirik to ‘ldirgichlarga tushuncha bering.
2. Beton nima?
3. Rangli mayda-yirik to ‘Idiruvchiiaming bezakli beton olishdagi o ‘rni.
4. Beton xossalarini yaxshilashda qo'shilmalarning ahamiyati.
5. Yengil beton turlari va xossalari.
6. Qum-beton nima?
7 Bezakli beton uchun rangli bog‘lovchi, mayda va yirik to ‘Idirgichlar
granulometriya asosida kompozitsiyalar yaratilishi.
XIV bob 
PARDGZBOP TEM IR
Garchi boshqa adabiyotlarda «metall ashyolari» so£z birikmasi 
ko‘p uchrasa-da, ushbu kitobda «ternir ashyolari» birikmasining 
qo£llanilishi o ‘quvchida savol tu g ‘ilishini keltirib chiqarishi 
mumkin. «Ternir rudasi» so‘zi atamalarda rasmiy tan olingan. Bu 
log‘ jinsi xomashyosida temir moddasi borligidan darakdir. U 
eritilsa, ya’ni xomashyodan temir ajratilsa, «ternir ashyosi» hosil 
bo‘ladi. Bu ilmiy tomondan asoslagan. «Temirchi» ustani «me-
333

---

tallcM usta» deyish noto£g£ri. Metall tarkibida ternir (FeO) miq- 
dori 5 foizdan oshmasligi, ternir tarkibida esa metall miqdori 5 
foizdan oshmasligi kerak. Metall xiilariga oltin, kumush, alumin, 
mis, qo‘rg‘oshin kabi, asosan, bir moddadan tashkil topgan metall 
xiUarini kiritish mumkin.
Ilk bor eramizdan 5 ming yillar oldin temirga dastawal mis, 
keyin oltinni aralashtirib, har turli bezakli buyum lar ishlab 
chiqarila boshlandi. Miloddan awalgi III ming yillikda inson ternir 
bilan ishlash borasida ko£p narsalarni o£rgandi. Bu davrga kehb, 
kumush va qo‘rg£oshin ham kashf etildi.
Keyinchalik inson qalayni topdi va uni mis bilan qorishtirishni 
o£rganib, yanada qattiqroq ternir — bronzani olishni o£rgandi. 
Miloddan awalgi taxminan 3500-yildan to 1200-yilga qadar bron­
za asbob-uskuna va qurol-aslaha tayyorlashda eng muhim xom- 
ashyo bo£lib xizmat qildi. Bu davr tarixda bronza davri deb ataladi.
Inson yerga tushgan meteoritlami topib olib, shu asosda te­
rni ni i ruda tarkibidan olishni ancha oldin o£zi uchun kashf etdi. 
Miloddan awalgi 1200-yilda odamlar temimi qayta ishlashni o£rga- 
nishdi va bu hunam i avloddan-avlodga meros qoldirdilar. Ternir 
ko£p hollarda bronza o'rnini egalladi. Bu ternir davrining bosh- 
lanishi edi.
Suyuq temirlar ham bor, bu — simob. Boshqa suyuq ternir — 
galliy yer qobig£ida juda kam uchraydi. Yengil va og£ir tem irlar 
ham mavjud. Litiydan ishlangan kubik yengil bolib, hatto suv 
betida qalqib turadi, qo£rg£oshin esa og£ir temirdir.
Pardozbop ashyo sifatida rangli ternir olishda po£lat yuzasining 
rangini mexanik va harorat ta’sirida ishlov berib o£zgartirish murn- 
kin. Bunda uning yuzasida to £q sariq yoki ko£kimtir parda hosñ 
boladi. Oltin va qizg£ish ranglarni olish usuHari ham mavjud. 
Elektr ta’sirida zanglamaydigan po£latlarga ishlov berish jarayonida 
turli — to £q sariq, qizñ, havo rang, ko£k va yashil ranglarni oîish 
mumkin. Ko£pincha ternir buyumlami estetik nuqtayi nazardan 
b o £yash talab qilinmaydi. Masalan, cho'yanning qora rangi, 
po£latning kulrangi, mis va bronzaning oltin va yashil-jigarrangi, 
alum inning kum ush rangi. B unday qoplam alar m etallarni 
zanglashdan saqlaydi. Temirlarning yuzasidagi fakturaîar g‘adir-
334

---

budirli, süliq, asosli yoki yaltiroq bolishi mumkin. Temirning 
asosiy afzalligi uning tuzilishda mustahkamligi boisa, keyin uning 
yuzasida har turli fakturalar yaltiroq tasvirlarni yoritishga qulay- 
1 igidir.