Ashyoshunosligi

1-guruh —
1 yilda 0,12 mm dan kam qatlami yediriladi. U 
holda kvarsit, granit kabi tog‘ jinslarini ishlatish mumkin;
2-guruhdagi
tog£ jinslariga bazalt va yirik kristalh marmarni 
ishlatsa bo‘ladi; ularning 0,12...0,35 mm gacha qatlami yediriladi;
3-guruhga
0,35—0,6 mm qalinlikdagi qatlam yediriladigan 
bazalt, marmar, qumtosh, dolomit tog‘ jinslari;
4-guruhdagi
marmarli ohaktosh, travertin, tuf, ohaktosh tog‘ 
jinslarini yuza qismini 0,6—1,5 mm qatlami yediriladi;
5-guruh
tog‘ jinslari 1 yilda 1 min odam o‘tganda 1,5—2,5 
mm qatlami yediriladi (g‘ovak ohaktoshlar). 0 ‘rta hisobda metro 
zinapoyalari yoki poldan (granit yoki marmardan ishlangan bo‘lsa, 
qatlami 2 min odam yurganda ham 3 asrgacha ta ’mirlanmaydi.
Zinapoya, yoMka yoki maydon yuzalami qoplashda ishlatila- 
digan bunday relyefdagi g‘adir-budirli yuzaning baland qismi
2 mm gacha, o'zaro parallel yo‘nilgan yuza chuqurligi 0,5—1 
m m , n u q ta li n o tek is yuzadagi c h u q u rc h a n in g o ‘lcham i
0,5—2 mm bo‘lishi kerak.
Agar tabiiy xarsang tosh ishlatiisa arralanadi va tekislanadi, 
silliqlanadi, undan keyin yaltiratiladi. Marmar, ohaktosh va boshqa 
zieh tabiiy toshlarni arralash uchun uskunaga o‘rnatilgan olmos 
kesgich yoki eng qattiq temirdan ishlangan arralar ishlatiladi. Olmos 
kesgichli arra ishlatilganda, uning tezligi karborundligiga nisbatan
171

---

5—10 marta oshadi, elektr energiya xarajati 2 -2 ,5 marta kamayadi, 
tayyor pardozbop tosh sifati yaxshi bo‘ladi. Bunda xomashyo 
xarajati 12-18% ga kamayadi, toshtaxta qalinligini 5 -1 0 mm 
gacha kamaytirish mumkin bo‘ladi.
Yaltiratish uchun lappak maxsus temir oksidh (xrom, qalay, 
temir va h.k.) quyqa yoki kukun surtilgan kigiz yoki namatga 
o‘raladi, keyin toshtaxta yuzasi katta aylanma tezhkda oynadek 
yaltiraguncha artiladi. Natijada tushgan nur to ‘lqinlari kamalak 
ranglar jilosini namoyon etadi. Tabiiy toshlami yaltiratish xillari 
6 guruhga bo‘hnadi: shishashnon, olmos, sadaf, ipak gazlama, 
mumsimon va xira.
Yaltiratish — bu pardozbop tosh tuzilishi va tarkibidagi mineral- 
lardan nur o'tkazuvchanlik. Nur qaytarish toshning nafaqat yuzasi, 
shuningdek, ichki qismidagi rangli minerallarning ham jilo- 
lanishidir.
Qimmatbaho pardozbop qoplama tosh plitalar ishlashda nodir 
va noyob rangli tog‘ jinslari maydalanadi va har xil o ‘lchamlarda 
bog'lovchi moddalar asosida qorishma tayyorlanib, qoliplarga 
joylanadi 
(8.9-rasm).
Qorishma obdan qotgandan keyin yuzasi tekislanadi, sil- 
liqlanadi va mayda rangli zarracbalar jilosi ko‘ringunga qadar 
yaltiratiladi.
Pardozbop tabüy tosh ashyolari ishlatilganda ulami muhitga 
qarab tanlash, rangi va asosiy xossalarini saqlab qolishini hamda 
davlat standartlari talabini qoniqtirishiga e’tibor qilish kerak.
Pardozbop tabiiy toshlam i olish va ishlov berish usullari 
quyidagilardan iborat:
— xarsangtosh kesuvchi mashinalar bilan arralangan (yirik 
devorbop blok va toshlar);
— maxsus zavodlarda qayta ishlangan bloklardan arralangan 
(qoplama phta va shu kabilar);
— bloklarni asbob-uskunalar yordamida sindirib ishlangan 
(tarashlangan plita va shu kabilar);
— dag‘al sindirilgan, yo‘naltirib sindirilgan qayta ishlov beril- 
magan (to'shama tosh va shu kabilar);
— tog* jinslarini portlatish yordamida sindirish (xarsangtosh);
172

---

— maydalangan toshlarni fraksiyalarga ajratib tuyish