Ащоли статистикаси

8.4. Статистик динамика кўрсаткичлар асосида аҳоли сонини 
башоратлаш. 
Динамиканинг статистик тавсифлари: ўртача мутлоқ ўсиш, ўртача ўсиш 
ва қўшимча ўсишдан фойдаланиб, аҳолининг келажакдаги сонини 
башоратлаш мумкин. 

---

34 
Келажакда бу тавсифлар ўзгармай қолади ва аввалги даврдек ўртача 
даражада сақланади деб ўйлаб, келажакдаги аҳоли сонини аниқлаш мумкин: 
Ёшларни "силжитиш. Ёшларни “силжитиш” узоқ, вақт аҳолининг 
келажакдаги сонини аниқлашнинг асосий усули. У аҳолининг ёш жинси 
таркиби ўзгаириши ҳам, туғилиш ва вафот этиш айланишларидаги 
ўзгаришларни ҳам ҳисобга олади. Унинг моҳиятини қуйдаги мисолда 
кўрсатиш мумкин. 
Масалан, аҳолининг жинси ва ёши бўйича сони маълум кунга (масалан, 
ҳисобга олиш кунига) берилган бўлсин. Маълум давр оралиғида, масалан бир 
йилда туғилган одамлар қарийди, уларнинг баьзилари ўлади, шу ёш 
таркибидаги аҳоли сонини бир йилдан кейин олинса, бирламчи сондан шу 
ёшда аввалги йил ўлганлар сонини айириш керак. Масалан, 5 ёшли болалар 
сони 4 ёшлилар сонидаи 4 ва 5 ёшлар орасида ўлганлар сонининг айирмасига 
тенг. Демак, тўрт ёшлиларни бир йилга суриб, 5 ёшлилар сонини ҳисоблаш 
мумкин. Шу йўл билан ёш гуруҳни юқори гуруҳга суриш мумкин. 
Вафот этиш фақат вақт бўйича ўзгармасдан, балки жинс бўйича ҳам 
ўзгаради, шунинг учун «силжитиш» эркаклар учун алоҳида ва аёллар учун 
алоҳида амалга оширилади. 
“О” ёш учун туғилганлар сонини туғишдан қолган ёшдаги аёллар 
сонини туғишнинг ёшжинс кўрсаткичларига кўпайтириб аниқлаш мумкин. 
Туғилишнинг ўзи 2 га ажратилади: ўғил бола ва қиз болалар тўпламини 
бунда гўдакларнинг вафот ҳисоби олинади. 
Башоратнинг тўғрилиги. Аҳоли башаротининг тўғрилигини аниқлаш 
ўлчови бўлиб башорат ва амалдаги маълумотларнинг бир-бирига тўғри 
келиши тушунилади. Бундай солиштириши ёки башоратлаш муддати ўтгач, 
ёш ретроспектив башоратлашда қўллаш мумкин. Башорат ва амалдаги 
маълумотларни солиштиришда тафовутнинг мутлоқ ва нисбий фарқларидан 
фойдаланса бўлади. Бу фарқлар башоратлашнинг мутлоқ; ёки нисбий 
ҳатолларидеб аталади. 
Башоратлашнинг ҳар ҳил усуллари солиштирилганда унинг ўртача 
квадратик ҳатосидан фойдаланилади ва у қуйидаги формула бўйича 
аниқланади: 
Агар V=0 бўлса, башорат ва амалдаги маълумотлар бирбирига тўғри 
келади, агар v=1 бўлса, динамикалар қуйдагича ўсиши ўзгармас бўлиб 
келади, агар V<1 бўлса, башоратлаш энг ёмон натижаларни беради, шу 
воқеанинг ўзгармаслиги ҳақида фикр билдирилади. Баъзи ҳолларда 
башоратлашнинг ишончлилик даражаси башоратлаш кўрсаткичи ёрдамида 
шакланади. Ишонч интервали ўртача квадратик ҳатонинг амалдагиси 
ҳисобдагисидан фарқи ва эҳтимоли бўлган фарқи. 0,997 эҳтимоллик билан 
ишонч интервалнинг катталиги t=3 ҳажмида аниқланади, эҳтимоллиги 0,954 
бўлганда t=2. Демак, башорат ишончлилиги ыанчалик катта бўлса, унинг 
аниқлиги шунчалик кичик бўлади ва аксинча.