Asarining lisoniy xususiyatlari

Inversiya  deb  gap  bо‗laklarining  о‗rin  almashinishi,  yoki  gap  bо‗laklari 

joylashish  tartibining  ma‘lum  bir  maqsad  bilan  о‗zgarishi  hodisasiga  aytiladi. 

Inversiya og‗zaki nutqqa xos xususiyat. Badiiy matnda qahramonlar nutqini jonli 

nutqqa  yaqinlashtirishda,  ularning  tilini  individuallashtirishda  mazkur  usuldan 

foydalaniladi:    ―Adamning  nozik  joyini  kalamushga  yem  qilibdi…  kimdir.‖  (V 

kitob, 

644-b) 

  

Ellipsis  (yun.  elleipsis  –  tushish,  tushirilish)  deb  nutqiy  aloqa  jarayonida 

gap  bо‗laklarining  muayyan  maqsad  bilan  tushirilishi  hodisasiga  aytiladi. 

Bunday tushirilish tildagi lingvistik iqtisod - lisoniy tejamkorlik tamoyili asosida 

amalga  oshiriladi.  Bu  jonli  nutq  uchun  tabiiy  hol  bо‗lib,  badiiy  matnga  ham 

huddi  shu  –  jonli  nutqqa  xos  tabiiylikni  ta‘minlash  maqsadi  bilan  olib  kirilgan. 

Badiiy matndagi ellipsis tekshirilganda, qaysi gap bо‗lagi ellipsisiga uchraganligi 

va bundan qanday maqsad kuzatilganligi izohlanadi:  

                                                           

10

 Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. Toshkent, 2007.  

 

---

35 

- 

Yana nima darding bor, gapir, -dedi Xongirey. 

 

- 

U bir o‘zi qochmabdi, sherigi bor, - dedi Mamatbey.

 

- 

Kim?

 

- 

Tanimaysiz, men ham tanimayman. 

 

- 

Kim deyapman?! – Bu safar Xongirey zarda bilan so‘radi/

 

- 

Mentlardan ekan.

 

- 

Nima bilan o‘tiribdi?

 

- 

Zo‘rlash.

 (IV kitob, 261-b.).

   

 

Gradatsiya  (lot.  gradatio  –  zinapoya,  bosqichma  bosqich  kuchaytirish). 

Nutq  parchalaridan  biri  ikkinchisining  ma‘nosini  kuchaytirib  borishdan  iborat 

uslubiy  jarayon.  Badiiy  adabiyotda  holatlarni,  tuyg‗u  va  kechinmalarni 

qiyoslashda,  his-hayajonlar  junbushini  tо‗liq  ifodalashda  gradatsiya  usulidan 

foydalaniladi.  Adabiyotlarda  gradatsiya  xususiyatlariga  kо‗ra  turlicha  tasnif 

qilinadi:  mohiyatiga  kо‗ra:  kо‗tariluvchi  gradatsiya  (klimaks)  va  pasayuvchi 

gradatsiya (antiklimaks); ifoda usuliga kо‗ra: mantiqiy, emotsional va miqdoriy 

gradatsiya;  ifoda  materialiga  kо‗ra:  leksik  gradatsiya  va  sintaktik  gradatsiya. 

Asarda ham gradatsiyaga ko‘plab misollar berilganini ko‘ramiz: “Tinimsiz kelib-

ketgan hodisalar  insonlarni o‘zgartiradi, eskitadi,  qaritadi.‖  (V  kitob,  679-b.); 

―Atrofimizga  ziyrak  boqaylik:  chindan  ham  kishi  boylik  ,  mansab  orttirsa, 

darrov  tug‘yonga  ketadi,  hovliqadi,  haddidan  oshadi.‖  (V  kitob,  609-b.); 

―Banda o‘zi o‘qisa, tushunsa, amal qilsa, savob darajasi balandroq bo‘ladi.‖ (V 

kitob, 

596-b.).