Asarining lisoniy xususiyatlari

Sintaktik parallelizm. Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil 

shakllangan gaplar kо‗p qо‗llaniladi. Tilshunoslikda bunday qurilmalar 

                                                           

8

 

 

O'rinboyev B., Qo'ng'irov R., Lapasov J. 

Badiiy tekstning lingvistik tahlili

. – 

Toshkent, 1998.

 

---

33 

―parallelizm‖ atamasi ostida о‗rganiladi. Parallelizm (yunoncha, parallelos-

yonma-yon boruvchi) yonma-yon gaplar, sintagmalarning bir xil sintaktik 

qurilishga ega bо‗lishi. Masalan:  ―…vaqt o‘tgan edi, dadasi handaqqa quladi. 

Lekin… vaqt o‘tgan edi. Ota-bola birgalashib jonsiz tanani yuqoriga olishdi. 

―…Dadam qanilar?! Qani dadam?!‖ deb dod soldi va…‖ (V kitob, 667-b.). 

«Parallel birliklarning asosiy vazifasi fikrga izoh berish va, eng muhimi, 

unga tinglovchini tо‗la ishontira olishdan iborat. Ular til uslubiy vositalarining 

boyishi manbalaridan biri bо‗lib, poetik nutqda kо‗p qо‗llanadigan, eng 

mahsuldor va ta‘sirchan sintaktik birlik hisoblanadi»

9

. Bir xil shakllangan gaplar 

badiiy nutq ta‘sirchanligini boyitish bilan birga ma‘noni kuchaytirishga va 

fikrning batafsil - atroflicha ifodalanishiga, tasvir obyekti bilan bog‗liq 

ma‘lumotlar fondining kengayib borishiga xizmat qiladi. Masalan: 

 ―Kimdir qadrdon do‘stini ko‘rishni istaydi – qani o‘sha do‘st?! 

 Kimdir onasini ko‘rishni istaydi –qani o‘sha ona?!‖ (V kitob, 629-b.). 

 Emotsional  gaplar.  Sо‗zlovchining  о‗ta  xursandlik  yoki  о‗ta  xafalik 

holatlarini  yoki  qahramonning  his-hayajonini,  voqea-hodisaga  emotsional 

munosabatini  ifodalovchi  gaplar  ―emotsional  gaplar‖  hisoblanadi.  Emotsional 

gaplar  tarkibida  maxsus  ijobiy  va  salbiy  bо‗yoqdor  sо‗zlar  (chehra,  о‗ktam, 

tabassum,    turq,  qо‗pol,  tirjaymoq  kabi)  mavjud  bо‗ladi.  О‗sha  sо‗zlar  orqali 

qahramon  ruhiyatida  kechayotgan  sevinish,  qо‗rquv,  g‗azab  kabi  psixologik 

jarayonlarni  hamda  yozuvchining  tasvir  obyektiga  nisbatan  subyektiv 

munosabatini  bilib  olamiz.  Emotsional  gaplar  tarkibida  ijobiy  yoki  salbiy 

bо‗yoqdor sо‗z va iboralar, his-tuyg‗u ifodalovchi undovlar (oh, uh, voy shо‗rim, 

eh  attang,  bay-bay-bay  kabi),  munosabat  ifodalovchi  undalmalar  qatnashadi  va 

ular  nutqning  ekspressivligini  ta‘minlashga  xizmat  qiladi:  ―Oh-oh,  bunaqa 

ashula  uchun joningni berib  yuborsang  arziydi,  -  dedi  Jalil  ko‘ngil  xushligidan 

mast  bo‘lib.‖  (V  kitob,  612-b.);  ―Uh,  maraz!  –  Axtam  tishlarini  g‘ijirlatib, 

urushga  chog‘langanday  mushtumini  tugdi.  –  Qizlarning  javdirashiga  qarab, 

                                                           

9

 Shomaqsudov A., Rasulov I. va boshq. O'zbek tili stilistikasi. – Toshkent, O'qituvchi, 1983. 

 

---

34 

ko‘nglim  sezganday  bo‘luvdi-ya!‖  (V  kitob,  637-b.);  ―Voy  itvachcha!  –  dedi 

Kesakpolvon. – Voy, turqingga uray!..‖ (II kitob, 543-b.); (Vey, g‘irt o‘gil bola 

ekansan,  menga  yoqding!‖  (IV  kitob,  273-b.);  ―Yashasin  sovet  jinnilari,  ura!‖ 

(II 

kitob, 

508-b.).