Asarining lisoniy xususiyatlari

Zid  ma‟noli  so`zlar.  Tilda  zid  ma‘noli  so'zlarning  mavjudligi  badiiy 

nutqning  ifodaliligi,  ekspressivligi,  ta‘sirchanligini  ta‘minlashda  qulay 

vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu 

ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. 

 «Shoir uchun juda zarur bо‗lgan 

san‘atlardan  biri  tazoddir.  Bu  san‘at  yana  mutobaqa,  tiboq,  tatbiq,  muttazod, 

ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san‘atda, badi‘shunoslarning aytishicha, zid 

ma‘noli  sо‗zlardan  foydalaniladi.»  Yevropa  filologik  an‘anasida  bu  san‘at 

«antiteza»  deb  yuritiladi.  Badiiy  matnning  lingvopoetik  tahliliga  bag‗ishlangan 

ishlarda  zidlantirish,  qarshilantirish  atamalaridan  foydalaniladi.  Zid  ma‘noli 

sо‗zlarni  yonma-yon  qо‗llash  orqali  tushunchalar,  belgilar,  holatlar,  obrazlar 

zidlantiriladi.  Odatda,  lisoniy  va  kontekstual  yoki  nutqiy  zid  ma‘noli  sо‗zlar 

farqlanadi.

  Misol  uchun,  ―Shaytanat‖da  quyidagicha  zid  ma‘noli  so`zlarni 

uchratamiz:  ―Bu  qanday  tosh  –  gunohlar  toshimi  yoki  mas‘uliyatmi,  bilmadi.‖ 

(III kitob, 187-b.). Matnda qo`llangan ―gunohlar toshi‖ va ―mas‘uliyat‖ so`zlari 

o`zaro  ma‘no  jihatdan  zid  so‘zlar  qatorini  tashkil  qilmasa-da,  adib  ularni  ayni 

---

17 

shu  matnda  tergovchining  tilidan  zid  ma‘noli  juftlikka  aylantira  olgan. 

 

Ba‘zan 

mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni bо‗rttirib tasvirlash 

maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha sо‗zni boshqa 

bir  kontekstual  sinonimik  qatordagi  bir  necha  sо‗zga  birdaniga  zidlantiradilar. 

Yana  bir  misol  keltiramiz.  Matnda  kontekstual  antonimlar  berilgani  uchun  bir 

abzasni  to`liq  berishga  qaror  qildik:―Zaynab  shu  hovlida  Kumush  bo`lib 

yashagan  edi,  xayolidagi  Otabegi  uni  shu  hovlida  quchgan,  yanog`idan  bo`sa 

olgan  edi...  Endi  nazarida  bu  hovlidan  nur  qochgan,  g`unchalari  to`lib  erta-

indin  ko`z  ochaman  deb  turgan  atirgullar  ham  xunuk,  marmar  favvora  ham 

o`lik...  Quyosh  bor-u,  fayz  yo`q,  xonadon  qorong`u.  Xonalarda  hayot  kezib 

yuribdi,  ammo  baxt  yo`q.‖  (I  kitob,  350-b.).  Mazkur  parchada  keltirilgan 

―Zaynab‖  va  ―Kumush‖,  ―atirgul‖  va  ―xunuk‖,  ―favvora‖  va  ―o`lik‖, 

―quyosh‖  va  ―qorong`u‖,  ―hayot‖  va  ―baxt  yo`q‖  kabi  lug`aviy  birliklar 

mahorat  bilan  zidlikni  hosil  qilishiga  erishilgan. 

Kontekstual  antonimlardan 

badiiy asarda tasvirning ta‘sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Masalan:  

―Zelixon  Elchindan  qasos  haqidagi  gaplarni  birinchi  marta  eshitganda 

sergaklandi.  U  mushtdek  yurakni  qoyadek  dard  bosib  turibdi,  deb  yursa,  bu 

vujudda  vulqon  kuch  tо‗playotgan  ekan...‖  (I  kitob,  128-b.)  yoki  ―Serxasham 

uyda  sertashvish  yashagandan  ko‘ra,  qamishtomli  uyda  baxtli  hayot  kechirish 

ming  marta  afzal.‖  (V  kitob,  620-b.)  parchasida  ―serxasham‖  so‘ziga 

―qamishtoml‖i 

so‘zini 

zidlay 

olgan.  

Yuqoridagi  parchada esa ―mushtdek‖ va ―qoyadek‖ sо‗zlari ―kichik‖ va ―katta‖ 

ma‘nolari  bilan  antonimik  munosabatga  kirishgan,  shuningdek,  asarda  Tohir 

Malik mashxur ―O‘tkan kunlar‖ romanidagi Kumushbibiga o‘z asari qahramoni 

Zaynab  yaratgan  obraz  Tuproqbibini  zidlantirgan:  ―Yoshlik  sururi  tuproqqa 

qorilgan,  Kumushbibi  emas,  ―Tuproqbibi‖  ―martabasi‖ga  yetgan  juvon  endi 

bolalik umidlaridan panoh izlardi.‖  (IV kitob, 165-b.). 

Quyidagi parchada ham adib ―yaxshi o‘qimoq‖ fe‘liga ―yomon o‘qimoq‖ 

fe‘lining  original  namunasini  keltirgan  deya  olamiz:  ―Mantiqdan  yaxshi 

o‘qibsiz-u, hisobdan qoqilgan ekansiz-da, a?‖ (IV kitob, 247-b.). Hozirgi kunda 

---

18 

ham  yaxshi  o‘qimaganlik  ma‘nosini  bildiruvchi  ―qoqilmoq‖,  ―yiqilmoq‖  kabi 

fe‘llarni nutqimizda ko‘p qo‘llaymiz.  Yana bir misolga e‘tiborimizni qaratamiz: 

―Ya‘nikim,  oqning  muqobili  qora,  shirin  ro‘parasida  achchiq,  mehrning 

ziddiyati qahr, shafqat qarshisida zulm mavjud. Eng ulug‘ muqobillik esa – o‘lim 

va hayotdir.‖ ( IV kitob, 238-b.). Asarda juda ko‘p qo‘llanilgan antonimlardan 

biri -  do‘st, dushman so‘zlaridir: ―Chunki dushmandan ehtiyot bo‘lasan, ammo 

do‘stning dushmanligidan qutulish qiyin…‖ (IV kitob, 332-b.).