Asarining lisoniy xususiyatlari

Vulgarizm,  varvarizmlar. 

Badiiy  adabiyotda  muayyan  tasvir  maqsadi 

bilan  о‗zga  tilga  oid  sо‗z  va  iboralar  qо‗llanishi  kuzatiladi.  Tilning  lug‗at 

tarkibiga  kiritilmagan,  faqatgina  og‗zaki  nutqda  mavjud  bо‗lgan  bunday  chet 

sо‗zlaridan  badiiy  nutqda  qahramon  xarakteri,  milliy  mansubligi  va  ichki 

dunyosi  tasvirida  hamda  voqea-hodisaga  xorijga  xoslik  ta‘kidini  berish 

maqsadida  ishlatiladi.  Shuningdek,  voqealar  bо‗lib  о‗tayotgan  о‗ringa  ishora 

qilish  yoki  nutqiy  vaziyat  va  unda  ishtirok  etayotganlarning  milliy  mansubligi 

haqida  ma‘lumot  berish  istagi  bilan  ham  kiritilishi  mumkin.  Bunday  birliklar 

varvarizm  (ayrim  adabiyotlarda  ekzotizm)lar  deb  yuritiladi. 

Tilshunoslikda 

---

22 

vulgarizmlar  va  varvarizmlar  qo`pol  yoki  yot  so`zlarda  o`ta  salbiy  munosabat, 

kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda ochiq ko`rinib 

turgan bo`ladi. Bunday so`zlar ko`proq nominativ ma‘nolariga ko`ra emas, ayni 

shu  konnotativ  ma‘nolariga  ko`ra  nutqda  yashaydi.  Haqorat  so`zlari    asarda 

asosan,  qahramonlar  nutqida  ishlatiladi.  Lisoniy  tahlil  jarayonida  badiiy  asarga 

olib  kirilgan  vulgarizmlarni  kimning  (jinsi,  ijtimoiy  tabaqasi,  mavqeyi,  yoshi 

kabilar)  nutqida  ishlatilayotganligiga  qarab  guruhlash,  qanday  vaziyatlarda  va 

nima  sababdan  qo`llanilayotganligini  hamda  ularning  leksik-semantik  tarkibi, 

shevaga  xoslanganligi  kabilarni  aniqlash  lozim  bo`ladi.  Ma‘lumki,  jamiyatning 

o`ziga  xos  qatlami  bo`lmish  qimorbozlar,  o`g`rilar,  fohishalar  hamda  qonun 

himoyachilari,  qolaversa,  shu  kabi  ijtimoiy  tabaqaga  mansub  odamlar  bilan 

munosabatga  kirishuvchi  boshqa  insonlar  nutqida  shunday  so`zlarning 

iste‘molda bo`lishi kuzatiladi. Asar ayni shu mavzuga bag`ishlangani uchun ham 

bunday  qo`pol,  haqoratli  va  salbiy  ma‘no  bo`yoqdorligiga  ega  so`zlar  ko`plab 

uchraydi: bratan, dux, so`tak, ablah, hezalak, xunasa, bezbet, hebbim, kabi.  ―– 

Hovliqma,  e  galvars,  buningni  qo`rqitishgan.  Bu  hezalak  bitta  gapga  laqqa 

tushgan  (II  kitob,  20-b.);  ―Uning  ishini  ucha-muncha  qanjiq  eplolmaydi.‖  (II 

kitob, 377-b.); ―Adamning xatlarini nima qilarding, xunasa?!‖ (II kitob, 541-b.). 

Tadqiq etilayotgan asarda ko‘proq ruscha so‘zlar nutqda ko‘zga tashlanadi 

va  ba‘zi  o‘rinlarda  ular  o‘zgarishsiz  qolsa,  ba‘zi  o‘rinlarda  buzib  talaffuz 

etilganini  ko‘rishimiz  mumkin:  ―Hay  adajonisi,  bir  minutga  to‘xtang,  u  nas 

novosti!  Leningradda  parikmaxerlarning mejdunarodniy  vistavkasi  bo‘layotgan 

ekan. – Nu da, konkurs. …– Kak eto ― katta ko‘cha? I Gogik pobeditel bo‘lishi 

kerak.    …–  Nu  zachem  adajonisi,  Gogik  Monikaning  sochini  pricheska  qilishi 

kerak.  …—Postoronniy  odamni  oldida  prosto  unijat  qilib  yuborasiz.  –  Mersi 

papul,  -  qizi  shunday  deb  erkalanganicha  uni  o‘pdi-da  quvnoqlik  bilan  iziga 

qaytdi.‖ (IV kitob, 155-b.).