Асари “ал-камил фи-т-таърих”-и ибни асир ҳомидзода Олимҷон, омӯзгори кафедраи фанҳои ҷамъияти ва ҳуқуқи дотп

АСАРИ “АЛ-КАМИЛ ФИ-Т-ТАЪРИХ”-И ИБНИ АСИР
Ҳомидзода Олимҷон, омӯзгори кафедраи
фанҳои ҷамъияти ва ҳуқуқи ДОТП
Тоҷикистон
Яке аз асарҳои муҳими таърихи Халифат ва давлатҳои мусалмонӣ ин асари Абулҳасан Алӣ ибни Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Абдулкарим ибни Абдулвоҳиди аш-Шайбонӣ мебошад, ки бо номи Иззуддин Ибни Асир ал-Ҷазарӣ машҳур буда, “Ал-Комил фи-т-Тарих” ном дорад. Иззуддин Ибни Асир ал-Ҷазарӣ 13 майи соли 1160 (рӯзи чоруми моҳи ҷимод ул-аввал, с 555ҳ) дар ноҳияи Ҷазират Ибни Умар, дар болооби дарёҳои Даҷла ва Фурот таваллуд шудааст[1]. Падари Ибни Асир Абдулкарим Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Абдулкарим ибни Абдулвоҳид Аш-Шайбонӣ як мақоми баландпояи давлати Зангӣ дар Мосул буд ва аз номи вазири Мосул ҳокими Ҷазират Ибни Умар буд. Илова бар хидмати давлатӣ, падари муаррихи бузург як савдогари сарватманд буд ва дар Қаср ал-Ҳарб, дар ҷануби Ҷазира ва Мосул, ба замин ва моликияти калон молик буд. Маълум аст, ки Абдулкарим Муҳаммад се писар дошт. Онҳо дар ҷаҳони Ислом ҳамчун олимони бузург ва машҳур шӯҳрат доштанд. Дар байни онҳо Иззуддин Ибни ал-Асир ҳамчун писари миёна дар соҳаи таърих, бародари калониаш Абӯсаъодат ал-Муборак ибни Муҳаммад ал-Ҷазарӣ-Маҷдаддин (544/606ҳ/1149/1210м) шореҳ, ҳуқуқшинос, муҳаддис ва олими наҳвӣ забони арабӣ буд. Муҳаммад ал-Ҷазари-Зиёвуддин (558/637ҳ/1163/1239м) ҳамчун нависанда ва филолог машҳур гаштааст. Инчунин маълум аст, ки Зиёвуддин ал-Ҷазарӣ дар қасри Алӣ ибни Носир ал-Афзал, ҳокими Димишқ ба ҳайси вазир хидмат кардааст[2].
Ибни ал-Асир бо аҳли оилааш ба Мосул кӯчид ва дар ҳузури хатиби Мосул Абулфазл Абдуллоҳ ибни Аҳмади Тусӣ дониш ва ҳадиси ибтидоиро омӯхт. Ибни Ал-Асир дар 21-солагӣ аз Ҳаҷ ба Мосул баргашт, то дар Бағдод ҳадис омӯзад. Вай ҳамчун фиристодаи махсуси ҳокими Мосул якчанд маротиба ба Бағдод ташриф овард ва дар ин сафарҳо фиқҳро дар ҳузури Абулқосим Яшаъ ибни Садақа, Абу Аҳмад Абдулваҳҳоб ибни Алӣ ас-Сӯфӣ омӯхт[3]. Дар Сурия маълум аст, ки ӯ дар дарсҳои Зайнул Усмон иштирок кардааст[4].
Ибни Ал-Асир барои дарёфти дониш ба саросари Ироқ, Сурия, Фаластин ва Ҳиҷоз сафарҳои зиёде кардааст. Соли 581ҳ/1185/86м, вақте ки ӯ дар Мосул буд, Султон Салоҳуддин бори дуввум ба ин шаҳр раҳпаймоӣ карда ва соли 584ҳ/1188/89м, дар синни 28-солагӣ, муаррих бо роҳбарии ин султон дар ҷангҳои зидди салибдорон бо масеҳиён дар Сурия ва Фаластин ширкат варзид. Соли 590м/ 1193-94м Ибни Асир дар Димишқ буд. Вақте ки ӯ ба Мосул баргашт. Ибни Ал-Асир ба ривояти ҳадисҳо машғул буд, адабиёт меомӯхт ва асарҳои илмӣ менавишт. Вай инчунин муддате дар Каср ал-Ҳарби Мосул вазир шуда, вазифаҳои муҳимро иҷро мекард ва бо мақомоти ҳукуматӣ ва мансабдорони Бағдод мулоқот мекард. Дар охири ҳаёташ Ибни Асир як муддат дар Ҳалаб ба ҳайси меҳмони фахрӣ дар қасри Шаҳобуддин Туғрул ал-Ходим Отабек Малик ат-Тавашӣ, мири шаҳр зиндагӣ мекард. Маълум аст, ки дар ин давра Ибни Асир бо муаррихи бузург Ибни Халиқон (вафот 681ҳ/1282/83м) вомехӯрад. Дар ин вақт, Ибни Халиқон 18-сола буд ва ӯ изҳор дошт, ки Ибни Асир таърихшинос ва диншиноси комил аст. 627 / 1229-30 Ибни ал-Асир аввал ба Димишқ, баъд аз як сол ба Ҳалаб ва сипас ба Мосул меояд. Ҳангоми дар Ҳалаб буданаш ӯро географ ва филологи машҳури араб Ёқут ал-Ҳамавӣ (ваф. 626 / 1228-29) пешвоз мегирад. Ёқут ал-Ҳамавӣ аз Ал-Асир хоҳиш кард, ки пас аз маргаш китобхона ва дастхатҳои худро ба Бағдод интиқол диҳад. Ибни ал-Асир бо сабабҳои номаълум иҷрои васияти Ёқутро иҷро карда натавонист, 25-уми Шаъбон 630/6ҳ июни соли 1234м дар синни 75-солагӣ вафот кард. Гарчанде ки Ибни Асир муҳаддис ва донишманде буд, ки насабномаи арабҳоро комилан медонист, аммо Ал-Комил фи-т-Тарих дар байни мероси илмӣ, ки ӯро дар ҷаҳони илм машҳур кардааст, мавқеи хоса дорад. Илова бар ин асар, Ибни Асир инчунин "Таърих Атобекӣ ал-Мосул" (Таърихи Мосул Отабекҳо) ё "Таърих ад-Давлат ал-Атобекия" (Таърихи давлати Отабекҳо)-ро навиштааст. Якчанд дастхатҳои ин асар боқӣ мондаанд ва дар Миср нашр шудаанд. Ба гуфтаи коршиносон, ин манбаъ дар омӯзиши таърихи давлати Мосули Зангӣ манбаи аввалия мебошад. Асар дар асоси маълумоти Ибни Асир ва падари ӯ, ки бо забони шоҳидон ва иштирокчиёни ҳодиса навишта шудааст, таҳия шудааст. Профессор Шамсиддин Камолиддинов пешниҳод мекунад, ки Ибни Асир шояд асарро бо амри ҳокимони Мосул навишта бошад.
Ибни ал-Асир инчунин ба Тарих ал-Мосул (Таърихи Мосул)-и нотамом нисбат дода мешавад. Илова бар ин, Ибни Асир Абӯсаъд Адулкарим ибни Муҳаммад ас-Саъмонӣ (506/562ҳ/1113/1162м) маълумоти ҳаштҷилдаи Китоб ал-Ансоб (Китоби Насабҳо)-ро дар се ҷилд ҷамъбаст кардааст[4]. фи таҳзиб ал-ансоб ”(Поксозӣ дар ислоҳи таносуб). Сипас, ӯ инчунин баъзе хатоҳо ва камбудиҳои Ас-Самъониро ислоҳ кард. Ин асар дар моҳи ҷимод-ул-аввали 615ҳ / июл-августи 1218м ба итмом расид ва нусхаҳои он замон ба таври васеъ паҳн карда шуданд. Ибни Халиқон қайд кард, ки ин хулоса нисбат ба нусхаи ҳаштҷилдаи Самъонӣ бештар паҳн шудааст. Соли 873ҳ / 1468-69м муаррих ва филологи дигари араб Ҷалолуддини Суютӣ (ваф. 911/1505) китоби Ибни ал-Асир “Ал-Лубоб”-ро ба як ҷилд кӯтоҳ кард ва онро “Луб ал-Лубоб” (Қалби поксозӣ) номид. Асарҳои Ибни Асир ва Суютӣ то замони мо расидаанд ва нашр шудаанд.
Асари дигари Ибни ал-Асир Усуд ал-Ғоба фи Маърифати-с-саҳоба (Шерони ҷангал дар шинохти асҳоб) ё Усуд ал-Ғоба фи Асмо ус-саҳоба (Шерони ҷангал дар номҳои саҳобаҳо) ё Ахбор ас-Саҳаба ”(Паёмҳо дар бораи саҳобаҳо) ва аз шаш ҷилд иборат аст. Ин асар ба мо низ расидааст ва дар бораи 7554 ҳамсафар маълумот дорад. Асар дар Миср чоп шудааст (Ал-Қоҳира: Дор уш-Шаъб, 1970м).
Асари Ибни Ал-Асир (ал-Ҷомиъул-кабир) (Маҷмӯаи бузург), ки ба илм-ул-баён ва илм-ал-балоға бахшида шудааст ва Туҳфат ул-аҷоиб ва турфат ул-ғароиб, ки ба рӯйдодҳои ҷолиби замони худ бахшида шудаанд (Тӯҳфаҳои аҷоиб ва тӯҳфаҳои аҷоиб) то мо низ расидаанд.
Тавре ки дар боло ишора рафт, машҳуртарин асари Ибни “ал-Асир Ал-Комил фи-т-Тарих” аст. Муаллиф қисми асосии ин асарро дар зодгоҳаш Қаср ул-Ҳарб навиштааст. Дар ин ҷо китобхонаи калон ва бойи Ибни ал-Асир мавҷуд будааст. Тибқи баъзе хулосаҳо, муаллиф ба навиштани асар дар солҳои 595ҳ / 1198-99м шурӯъ кардааст ва қабл аз он «Ал-Мустақса фи-т-таърих» (китоби омӯзиши таърих) ном дошт.
Ҳашт ҷилди "Таърихи комил" асарест дар бораи таърихи ҷаҳонӣ, ки дар шакли хроника тартиб дода шудааст. Асар таърихи хилофати араб ва тамоми кишварҳои исломиро аз "офариниши олам ва инсон" то 628м/ 1230-31м дар бар мегирад ва "намунаи дурахшон ва марҳилаи олии таърихнигории солномаҳои мусалмонӣ" дониста мешавад. Агар географи машҳур Ёқут Ҳамавӣ "Муъҷам ул-булдон" (луғати кишварҳо) маҷмӯаи тамоми иттилооти ҷуғрофии замони худ бошад, "Ал-Комил фи-т-таърих" -и муосираш Ибни ал-Асир маҷмӯаи адабиёти таърихист. Ибни Халиқон гуфт, ки “Ал-Комил фи-т-Тарих” яке аз маъруфтарин асарҳои таърихи ҷаҳони ислом аст.
Академик В.В. Бартольд арзиши осори Ибни Асирро ситоиш карда, қайд кард, ки ӯ бо як сатҳи баланди виҷдонӣ ва муносибати танқидӣ амал мекард, ки он вақт дар раванди ҷамъоварии маълумот барои асарҳояш кам мушоҳида мешуд. Муаррих ҳардуяшро бо душворӣ овардааст, ки кадоме аз ин ду ақидаи мухолифро дар асараш оварад. Ғайр аз ин, Ибни ал-Асир дар бораи фарҳанги халқҳои Шарқ маълумот медиҳад, на танҳо бо тавсифи рӯйдодҳои сиёсӣ, он тавсифи дақиқи ғояҳо ва арзишҳо, шахсиятҳои таърихӣ ва нависандагонро, ки дар давраҳо ва давраҳои гуногун ҳукмфармост, пешниҳод мекунад.
Асари Ибни Асир дар асоси ҳама ёдгориҳои хаттӣ, ки дар замони худ маълуманд, асос ёфтааст ва доираи васеи маълумоти таърихиро аз маъхазҳои арабӣ ва мусулмонӣ дар бар мегирад. Аз ҷумла ҳафт ҷилди аввали осори Ибни ал-Асир, яъне давраи пеш аз ислом ва таърихи се асри аввали исломро Абӯҷаъфар Муҳаммад ибни Ҷарир ат-Табарӣ (вафот 310/923) дар китоби худ «Тарих ар-русул ва-л-мулук» навиштааст. (Таърихи Паёмбарон ва Подшоҳон) ё "Таърихи Табарӣ", (давра то 302 ҳиҷрӣ). Аз ин рӯ, ба гуфтаи олимони ҳарду асар дар давраи аввали таърихи ислом сарчашмаи муҳим мебошанд.
Дар ҳоле ки ат-Табарӣ дар асари худ бо такрори маълумоти ҳама муаллифон бидуни равиши интиқодӣ маҳдуд шудааст, Ибни Асир маълумоти худро дубора коркард ва ҷамъбаст намуд, бо маълумоти манбаъҳои дигари ба мо нарасида илова намуд. Чунин замима ва маълумоти дақиқ дар таърихи Осиёи Марказӣ, Миср, Африқои Шимолӣ ва Испания мебошанд.
Аз ҷумлаи манбаъҳои осори Ибни Асир асари таърихнигори маъруфи Бағдод Аҳмад ибни Яҳё ибни Ҷобир ал-Балазурӣ (ваф. 279/892) «Аннсаб ал-ашраф» (насабномаи шарифон) мебошад.
Ибни ал-Асир дар таълифи таърихи Хуросон ва Мовароуннаҳр аз нимаи дуюми асри VII то миёнаи асри Х аз китоби Абулҳусайн Алӣ ибни Аҳмад ас-Салламӣ «Таърихи музофотҳои Хуросон» (таърихи ҳокимони Хуросон) васеъ истифода кардааст. Ас-Саломӣ яке аз хешовандони Абубакри Чағонӣ, яке аз амалдорони Сомониён ва писари ӯ Абӯалӣ буд ва дар асари худ ҳодисаҳоро то соли 344ҳ/955м, яъне рӯзи марги Абӯалӣ нақл мекард.
Ибни Ал-Асир дар бораи таърихи Саффориён аз китоби Абӯабдуллоҳ Муҳаммад ибни ал-Азҳар ал-Аҳбарӣ (ваф. 325 / 936-37) маълумот ба даст овардааст, ки ба ҷуз аз асари Салламӣ ба мо нарасидааст, аммо онро Ибни Халиқон низ истифода кардааст. Сарчашмаҳои дигаре, ки Ибни ал-Асир дар таърихи комилаш истифода кардааст, маълум нест, зеро муаллиф зикр накардааст.
Маълумот дар асари Ибни Асир аз асри X то ибтидои асри XIII аҳамияти махсус дорад. "Ҳангоми навиштани таърихи ин давра ӯ тавонист қариб ҳамаи иловаҳоеро, ки ба осори “Ат-Табарӣ” ва асарҳои таърихии маҳаллӣ ворид карда шудаанд, истифода барад”.
Таърихи Ибни ал-Асир комил аст манбаъи муҳимтарин ва ибтидоӣ дар давраи ҳуҷуми Хоразмшоҳ ва Муғул мебошад. Охир, муаллифи он дар ин давра зиндагӣ карда, шоҳиди бевоситаи бисёр воқеаҳо будааст.
Ин давра дар ду асари дигари арабӣ-Шиҳобуддин Муҳаммад ибни Аҳмад ан-Нисавӣ (ваф. 647ҳ/1249м) "Сирот ас-султон Ҷалолуддин Манкуритӣ" ва Минҳоҷиддин Абу Умар Усмон ибни Муҳаммад ал-Ҷузҷонӣ (вафот 658ҳ/1250м) инъикос ёфтааст. танҳо дар Табақоти Носирӣ омадааст.
Ибни ал-Асир қайд мекунад, ки ӯ тафсилоти баъзе рӯйдодҳоро тавассути хабарнигоронаш ба даст овардааст. Вай як фақеҳ аз Бухоро, як савдогар аз Хоразм (12 ҷ., С. 170), Дакук (с. 196), хизматгори Абӯбакри Тоҷиддин, яке аз амирони Алоуддин Муҳаммад ибни Текеш (саҳ. 139) ва сайид аз Мадина буд. (С. 171) ва дигарон.
Асари Ибни ал-Асир "Ал-Комил фи-т-таърих" дар омӯзиши масъалаҳои хусусӣ ва умумӣ аҳамияти махсус дорад, гарчанде ки он дар фарогирии таърих то асри Х аҳамияти маҷмӯӣ дорад. Аз нимаи дуюми асри X то миёнаи асри дувоздаҳум муаррих Ибни Асир сарчашмаҳои зиёдеро истифода бурд, ки ба мо каме маълуманд ва ё то ба мо нарасидаанд. Эҷоди Ибни Асир дар фарогирии давраи аз нимаи дуюми асри дувоздаҳум то 1230м/1231м ҳамчун манбаи асосӣ хидмат мекунад ва бо асолати маълумот ва маълумоти худ фарқ мекунад.
Асари Ибни Асир ал-Ҷазорӣ "Ал-Комил фи-т-таърих" дар илм ҳамчун дастнавис ва литография, бо тарҷумаҳояш бо забонҳои гуногун машҳур аст. Дастнависҳои асар дар китобхонаҳо ва хазинаҳои гуногун маҳфузанд. Матни пурраи илмӣ-интиқодии асар соли 1851/1876м нашр шудааст. Матни арабии асар низ дубора чоп шудааст. Тарҷумаи пурраи асар ба забони қадимаи ӯзбекӣ аз ҷониби гурӯҳи тарҷумонҳо дар солҳои 1901/1907 бо фармони хони Хива Муҳаммад Раҳимхон Сонии Феруз тарҷума шудааст. Нусхаҳои дигар ва тарҷумаҳои асар дар фонди Академияи илмҳои Ӯзбекистон нигоҳ дошта мешаванд (№ № 824, 825, 6679/6802, 7290/7294, 7423/7425).
"Таърихи комил"-и Ибни Асир бо фармони хони Хива Муҳаммад Раҳимхон Сонӣ (1321 / 1903-04 - 1325 / 1907-08) тарҷума шудааст. Сипас ҷилди аввал аз ҷониби Нуруллоҳ Муфтӣ Эшон Хивақӣ ва Мулло Муҳаммадшариф Охунд (1321 / 1903-04) чоп шудааст; ҷилди дуввум аз ҷониби Муҳаммадрафӣ ибни Нуруллоҳ Маҳдуми Хоразмӣ (17 Рабиъ ус-сонии 1322/1 июли соли 1904) чоп шудааст; ҷилди сеюми мулло Убайдуллоҳи махдум (тақрибан дар ҳамон давра); ҷилди чоруми Домулло Худойбердӣ maxdum (тарҷумаи 3 зу-л-қаъда 1325/8 декабри соли 1907); ҷилди панҷуми Домулло Муҳаммадяқуб охунд Бешариқлиқ ибни Дӯстмуҳаммади Сӯфӣ (тарҷума аз зу-л-қаъда 1321м / январ-феврали 1904 ва ба итмом расонидани Ҷумъодул-аввал 1322м / июли соли 1904); ҷилди шашумро Мулло Отаниёз ибни Хоҷа Ниёз (1322м / 1904-05м, котиб Домулло Отаҷон ибни Муҳаммадкарим) тарҷума кардааст; ҷилди ҳафтуми Домулло Ибодуллоҳ Хоҷа Оқсунд ва Домулло Аллоҳберган ибни Домулло Муҳаммадризо (рабиъул-аввол 1325м / апрели 1907м); ҷилди ҳаштумро Домулло Ибодуллоҳхоҷа ибни Иваз Хоҷа ибни Бобо Хоҷа тартиб додааст (1907/1909м). Тарҷума бо фармони хон Ато Ниёз Охунд ибни Амон Ниёз Сӯфӣ ибни Нурмуҳаммад Сӯфи Хоразмӣ, муҳаррир Домулло Сайид Ниёз ибни Мулло Муҳаммадяъқуб) бо матни аслӣ муқоиса карда шуд; ҷилди нӯҳум Домулло Ҳабибуллоҳи Хивақӣ (котиб ва муҳаррир Домулло Рузмуҳаммади Хоразмӣ. 1324 / 1906-07); ҷилди даҳумро Мулло Ҷумъа Ниёз чаҳорум мухаррами 1322/21 марти соли 1904 тарҷума карда, соли 1323 / 1905-06 ба итмом расонидааст. Домулло Вайс Ниёз ибни Абдалниёз тарҷумаи ҷилди ёздаҳумро дар 7-уми рабиъул-аввали 1325м/20 апрели соли 1907 оғоз карда, онро 28-уми ҷумъаи ас-сонии 1326/28 июли соли 1908 таҳрир ва нусхабардорӣ кардааст. Ҷилди дувоздаҳуми асар аз ҷониби Домулло Отаҷон хоҷа махдум ибни Домулло Қаландар охунд Хоразмӣ навишта шудааст. Вай тарҷумаро соли 1323 дар моҳи Рамазон / ноябри соли 1905 ба итмом расонид.
Ин асар яке аз маъхазҳои муҳимтарин ва ибтидоӣ дар омӯзиши таърихи Салҷуқиён ва Хоразмшоҳҳо ва ҳуҷуми муғулҳо мебошад. Дар хонигарии Хева вақти он расидааст, ки Муҳаммад Раҳимхон фавран тарҷумаи "Таърихи Комил" -ро, ки бо фармони "Фируз" сохта шудааст, тарҷума ва нашр кунад.

КИТОБХО

1. 
   Ибн Халликан. Вафайат ал-аъйан ва анбаъ абнаъ аз-заман. Джилд 3. – Байрут: Дар Садир. – С. 349.
   
2. 
   Ибн ал-Асир. Ал-Комил фи-т-тарих. Полный свод истории. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введения и указатели Ш.С. Камалиддинова. – Ташкент: Узбекистан, 2006. – С. 9. Ибн Асир дар асоси маълумотҳои аз кисми муқаддимаи нашршуда гирифта шуд, муаллифаш Ш. Камолиддин.
   
3. 
   Муфассал нигаред: Ibn al-Athir. / The Encyclopedia of islam. New edition. I-VI volumes. – Leiden: E.J. Brill. 1960-1986. Vol. III. – P. 724.
   
4. 
   Ibn al-Athir. / Islam Enciklopedisi. – Istanbul, jild 5. – S. 852.
   
5. 
   Ибн ал-Асир. Ал-Комил фи-т-тарих. Полниый свод истории. – С. 8.
   
6. 
   Brockelman C. Ceschichte der Arabishen Literature. I SB. – Leiden, 1937. – S. 587-588.
   
7. 
   Ибн ал-Асир. Ал-Комил фи-т-тарих. Полный свод истории. Введение – С. 11/12.
   
8. 
   Ибн ал-Асир. Ал-Комил фи-т-тарих. Полный свод истории. Введение – С.16.
   
9. 
   Нигаред: Ibn al-Athiri Chronicon quod perfectissimun insribiur / Ed. C.J. Tornberg. Vol. I-XIV. Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876.
   
10. 
    Нигаред: СВР. Т.1. Ташкент, 1954. – №№ 10-18. СВР (История). – Ташкент: Фан. 19