Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

4.3 Ўзбскистонда иқтисодий хавфсизликни
таъминлашнинг устувор йўналишлари
Бозор муносабатларига ўтишдаги иқтисодий исло- 
ҳотлар шароитида давлат хўж алик субъектлари фао- 
лиятининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашга .,а 
фуқароларга зиён келтирилишига йўл қўймаслиги ке- 
рак. Ушбу мақсадларда давлат, энг аввало, тадбиркор- 
лик муҳитини яхшилаш, кичик ва ўрта бизнеснинг 
мамлакат иқтисодиётидаги улушини кўпайтириш, иқти- 
содиётни монополиядан чиқариш ва рақобатбардош- 
лигини ривожлантириш, фонд бозорини, ер ва кўчмас 
мулк бозорларини шакллантириш бўйича чора-тадбир- 
ларни ишлаб чиқиши керак. Бундан ташқари, ҳокими- 
ятнинг барча бўғинларида қонун лойиҳаларининг сифа- 
ти ва асосланганлик даражасини ошириш ҳамда қонуъ- 
га барчани, ҳатто давлат ҳокимияти органларининг ҳам 
қатъий риоя этишлари бўйича тадбирлар амалга оши- 
рилиши зарур бўлади.
Иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун давлат 
қуйидагиларни кўзда тутиши лозим:
- ижтимоий институтлар стратегияларини бир-бир- 
ларига яқинлаштириш, уларнинг фаолиятларини ко- 
ординациялаштиришга имкон берадиган ютституционал 
ўзгариш ларни амалга ошириш;
79
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- х ў ж а л и к ж а р а ё н л а р и н и н г барча и ш т и р о к ч и л а р и
уч ун лоббизм ни к он уни й ч е к л а ш , қон унчи ликн и м а к - 
сим ал у н и ф и к ац и я л аш (яъ н и и м ти ёзл ар и ва т у р л и п р е- 
ф ер е н ц л а р н и қ и с қ а р т и р и ш в а йўқотиш ) уч ун и қ ти со - 
д.*й ва и ж ти м о и й х а т т и -ҳ а р а к а т л а р н и н г ум у м и й там о - 
й и л л ар и н и и ш лаб ч и к и ш ва қ аб у л
кйлиш
,
- иқтисодиёт с у б ъ ек тл ар и ва д авл ат бош қарув орган- 
л а р и томонидан қо н у н л ар га, тар ти б -қ о и д а л ар г а р и о я 
қи ли н и ш и ни н а зо р а т қи ли ш ;
- и қ ти с о д и й м у н о с а б а т л а р с о х ас и д а в у ж у д г а к е - 
л ад и ган м у н о з а р а ва з и д д и я т л а р н и ҳ а л қ и л и ш м е х а - 
н и зм и н и я р а т и ш ;
- к а д р л а р н и к о р х о н ал а р х ў ж а л и к ф ао л и я ти н и т а х - 
л и л қи ли ш ва и н в ести ц и я л о й и ҳ ал ар и н и баҳолаш н и н г 
зам о н ави й у с у л л а р и билан тан и ш ти р и ш ;
- ж а м и я т д а и қтисоди й б ар қар о р л и к н и о ш и р и ш ва 
иж ти м ои й к еск и н л и к н и н г ўсиш и га й ўл қ ў й м асл и к ;
- м а м л а к а т и қтиеодий м а н ф аатл ар и н и ҳисобга олган 
х олда яқи н ва у з о к х о р и ж и й м а м л а к а т л а р билан и қ ти - 
содий, сиёсий м у н о саб атл ар н и ҳ а р том онлам а р и в о ж - 
лантириш .
Ш унга м у в о ф и қ , р а в и ш д а собик т о т а л и т а р т и з и м - 
дан бозор и кти со д и ёти га ў та ёт ган м а м л а к а т л а р я қ и н
истиқболда қуй ид аги в а зи ф а л а р н и ам алга о ш и р и ш л ар и
лозим бўлади:
1) С ам ар ал и ва р ақ о б атб ар д о ш иш лаб ч и қ ар и ш н и
қу л л аб - қ у в в а т л а ш ва и стиқболи йўқ, эски р ган и ш л аб
ч и қ ар и ш д ан воз кечи ш ;
2) т а р к и б и й ў з г а р и ш л а р н и а м а л г а о ш и р и ш у ч у н
з а р у р б ў л га н и қ т и с о д и ё т и н ф р а т у з и л м а л а р и н и р и - 
в о ж л а н т и р и ш ;
3) иқтисодий р е с у р с л а р д а н сам ар ал и ф о й д ал ан и ш н и
т а ъ м и н л а ш ;
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4) мавжуд илмий техника салоҳиятининг энг илғор 
томонларини сақлаш;
5) иқтисодиёт таркибининг деформациялаш увига 
бархам беришда чуқур таркибий ўзгаришларни амалга 
ошириш, ишлаб чиқариш таркибини тўловга кодир талаб 
билан уйғунлаштириш;
6) корхоналарнинг бозор шароитларига мослашуви- 
ни тезлаш тириш ,
7) экспорт салоҳиятини диверсификациялаш;
8) экологик хавфсизликни ошириш.
Ушбу вазифаларни бажариш миллий иқтисодиётнинг 
кўпчилик тармоқларининг рақобатбардош эмаслигини 
бартараф этишга имкон яратади. Бундан келиб чиққан 
ҳолда, таркибий сиёсат микро ва макро иқтисодиет да- 
ражаларида уч асосий йўналишда амалга оширилиши 
керак, деган хулоса келиб чикади. Давлат ҳокимият 
органлари мамлакат иқтисодий хавфсизлигини таъмин- 
лаш учун маълум тармоқ ва соҳаларни селектив қўллаб- 
қувватлаши даркор бўлади.
Макроиқтисодиёт дараж асида таркибий сиёсатни 
амалга ошириш жараёнларида қуйидаги ваэифалар ҳал 
қилиниши зарур:
- жами талабни ошириш;
- жамғариш нормасини ўстириш ва уни инвестицияга 
айланишини таъминлаш;
- ривожланишдан тўхтаб қолган секторлардаги бар- 
ча турдаги ресурсларни ривожланаётган секторларга 
ўтишини рағбатлантириш;
- ялпи инвестицияларни кўпайтириш;
- экспортни рағбатлантириш;
- умумқабул қилинган тартиб-қоидалар доирасида 
миллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш мақсади- 
да импортни тартибга солиш.
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Микроиқтисодиёт даражасида таркибий сиёсатни 
амалга ошириш жараёнларида қуйидаги вазиф аларни 
бажариш зарур бўлади:
- иқтисодий нуқтаи назардан самарали корхона ва 
ишлаб чиқаришларнинг ривожланишини рағбатланти- 
риш ва қўллаб-қувватлаш;
- самарасиз ишлаб чиқаришларни, корхоналарни 
тугатиш ёки реорганизация, яъни қайта ташкил этиш;
- янги монополистик тузилмаларнинг пайдо бўли- 
шига йўл қўймаслик;
- тармоқлараро капитал оқувчанлигини таъминлаш
мақсадида фонд бозорининг ривожланишини тартибга 
солиш ва рағбатлантириш;
- нарх ўсишини тўхтатиш чора-тадбирларини кўриш;
- иқтисодий субъектлар хатти-ҳаракатининг бозорга 
хос нормаларини жорий қилишни рағбатлантириш.
Иқтисодий хавфсизлик нуқтаи назаридан энг муҳим 
тармоқлар қаторига - ёқилғи-энергетика, озиқ-овқат са- 
ноати, транспорт ва алоқа соҳалари киради. Ушбу стра- 
тегик аҳамиятга эга бўлган тармоқларни ривожланти- 
риш орқали биринчидан, энергетик ва озиқ-овқат мус- 
тақиллигига эришилади, иккинчидан, жаҳон бозорла- 
рига, ресурсларнинг халқаро манбаларига чиқиш учун 
транспорт йўлларига эга бўлинади.
Илмий техника салоҳиятини сақлаш , қўллаб-қув- 
ватлаш, ривожлантириш ва ундан самарали фойдала- 
ниш мамлакатнинг иқтисодий, ҳарбий хавфсизлигини 
таъминлашнинг муҳим стратегик йўналиши ҳисобла- 
нади. Шу боис, мамлакатни илмий-техникавий ривож- 
лантиришнинг узоқ муддатга м ўлж алланган давлат 
концепциясини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб эта- 
ди. Бу борада, энг аввало, яқин истиқболли давр учун 
давлат ф ан-техника сиёсатининг устуворликларини
82
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аниқлаш лозим бўлади. Фанни мамлакатнинг энг му- 
ҳим стратегик устуворлиги деб тан олиб, уни қўллаб- 
қувватлаш ва молиялаштириш, олимларни моддий таъ- 
минлаш ва рағбатлантириш бўйича тегишли сиёсатни 
амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.
М амлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш да 
ижтимоий зиддиятларнинг олдини олишга, ижтимоий- 
сиёсий барқарорликни таъминлашга қаратилган дав- 
латнинг ижтимоий сиёсати муҳим аҳамиятга моликдир. 
Ижтимоий сиёсат аҳолининг турмуш даражаеини оши- 
риш, фуқароларнинг иқтисодий аҳволини яхш илаш
учун шароитлар яратиш, аҳолининг пул даромадлари- 
ни кўпайтиришга ҳам йўналтирилади.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида аҳолининг 
турли табақаларга - бой ва камбағал қатламларга ажра- 
лиши кучаяди. Бу жараённинг тез ва кескин юз бериши 
беқарорлик омилига, ижтимоий зиддият ва кескинлик- 
ларни туғдирувчи тахдидга айланади. Аҳолининг энг бой 
ва энг камбағал қатламлари ўртасидаги фарқнинг ниҳо- 
ятда катталаш иб кетиши ўрта табақа амалда мавжуд 
бўлмаган шароитда иқтисодий таҳдидни вужудга кел- 
тиради.
Ўтиш даврида давлат кам таъминланган аҳоли қат- 
ламларини кучли ижтимоий ҳимоя қилиш, даромад- 
ларни адолатли қайта тақсимлаш орқали жамиятнинг 
кескин қарама-қарш и қутбларга ажралиб кетишига йўл 
қўймасликка ҳаракат қилади.
Шуни айтиб ўтиш жоизки, банкротлик тўғрисидаги 
қонунчилик амал қилаётган шароитда оммавий ишсиз- 
ликнинг пайдо бўлишига йўл қуймаслик, банкротга учра- 
ган корхоналарнинг ишчи-ходимларини ижтимоий жи- 
ҳатдан қўллаб-қувватлаш, ижтимоий қийинчиликларни 
юмшатиш, иш жойидан бўшаётган ходимларни қайта
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўқитишни ташкил этиш, янги ипгчи ўринларини яратиш, 
нафақалар 
тўлаш,
жамоат ишларига жалб қилиш чора- 
тадбирларини амалга ошириш мақсадга мувофиқ бўлади. 
Буларнинг барчаси ижтимоий таҳдидларнинг салбий таъ- 
сирини юмшатишда муҳим урин тутади.
Маълумки, ҳар бир мамлакатда баъзи ҳудудлар бош- 
қаларига нисбатан ривожланган бўлади. Ҳудуднинг иж - 
тимоий-иқтисодий ривожланиш даражаларидаги фарқ- 
лар, улардаги ишлаб чиқарувчи кучларнинг номутано- 
сиб жойлашуви оқибатида вужудга келади. Бу ф арк- 
лар оқибатида аҳоли даромади ва турмуш даражасида 
ҳам ҳудудий фарқлар вужудга келади. Натижада, аҳоли 
ўртасида мамлакат ички миграцияси юз беради. И жти- 
моий-иқтисодий таҳдиднинг келиб чиқишининг олдини
о.лиШ мақсадида аҳолининг ички миграциясини, яъни 
иқтисодий ночор ҳудудлардан аҳолининг аҳволи яхши 
ҳудудларга оқиб ўтишини чеклаш, тартибга солиш чора- 
тадбирлари амалга оширилади. Аҳолининг ички мигра- 
циясики тартибга солиш қуйидаги йўналишларда амал- 
га оширилади:
- янги ўзлаш тирилаётган, истиқболли худудларга 
кўчиб борувчилар учун қўшимча имтиёзлар ва иж ти- 
моий каф олатлар белгилаш, жорий қилиш, иқтисодий- 
ижтимоий ночор, қолоқ ҳудудлардан аҳолининг чиқиб 
кетишини тўхтатиш учун уларга ҳам кўшимча имтиёз 
ва рағбатлар берилади;
- турли ҳудудлардан кўчиб келган мигрантларни иш 
билан таъминлаш, жойлаштириш билан боғлик муам- 
моларни ҳал килиш;
- қишлоқ жойларда аҳолининг мустаҳкам қўним топиб 
яшаши учун зарур ҳукуқий ва ижтимоий-иқтисодий база 
яратиш, саноатни қишлоққа олиб кириш орқали, ижтимо- 
ий ва ишлаб чиқариш инфраструктураларини ривожлан-
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тириш натижасида қишлоқ хўжалигида бўш крлган ор- 
тиқча ишчи кучи учун янги иш ўринларини яратиш.
М амлакатда иқтисодий хавфсизликни таъминлаш
узоқ муддатли стратегик вазифа ҳисобланади. Бу вази- 
фани амалга ошириш учун иқтисодий хавфсизликни 
таъминлаш давлат стратегиясини, яъни доктринасини 
ишлаб чиқиш ва қабул қилиш зарур бўлади. Ушбу дав- 
лат стратегияси олий миллий давлат манфаатларига 
жавоб бера олиши керак.
Иқтисодий хавфсизлик давлат стратегияси пировард 
мақсади ва уни амалга ошириш босқичларида ўз ифода- 
сини топиши лозим. Бу ерда шуни айтиб ўтиш жоизки, 
ўтиш даврида иқтисодий таҳдидларнинг кўплиги ва кес- 
кинлиги, биринчи навбатда, зарурий чора-тадбирларни 
амалга оширишга катта эътибор беришни тақозо этади. 
Шу даврда иқтисодий хавфсизликни таъминлашнинг 
кафолати бўлган давлатнинг асосий вазифалари қуйида- 
гилардан иборат бўлади:
- хавфсизликни таъминлаш бўйича хўж алик ва сиё- 
сий характердаги қарорларни қабул қилиш;
- ижтимоий ж араёнларни бошқариш механиэмига 
таҳдидларнинг пайдо бўлганлиги тўғрисида сигнал бе- 
рувчи индикаторларни киритиш;
- иқтисодий таҳдидларни юмшатиш, бартараф этиш, 
нейтраллашга қаратилган самарали чора-тадбирларни 
ишлаб чиқишни амалга ошириш.
М амлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш
концепцияси доимо узоқ муддатли миллий давлат ман- 
фаатларига асосланади. Бошқача айтганда, мазкур кон- 
цепция мамлакатнинг келажаги тўғрисидаги тасаввур- 
га, ислоҳотлар натижасида вужудга келадиган ижти- 
моий-иқтисодий моделга, шунингдек, барқарор, мус- 
таҳкам ривожланиш стратегиясига боғлиқ бўлади.