Arxitekturasi

Disk jurgiziwshiler.
Maǵlıwmatlardı saqlaw, hújjetlerdi hám programmalardı 
bir orından ekinshi jayǵa alıp ótiw, bir kompyuterden ekinshisine ótkeriw 
kompyuter menen islegende paydalanatuǵın informaciyanı mudamǵı saqlaw ushın 
disklardaǵı jıynagichlar isletiledi. Olar eki túrde bolıp, mayısqaq disklar (disketalar) 
hám qattı disklardaǵı jıynagichlar (vinchesterler) dep ataladı.
Iyiliwsheǹ disklar
(disketalar) ga maǵlıwmatlardı jazıw hám olardan 
maǵlıwmatlardı oqıw ushın disk jurgiziwshi (diskovod) apparatı isletiledi. Disk 
jurgiziwshiniń eki túri ámeldegi: 3, 5 dyuymli disketaga mólsherlengen model hám 
5, 25 dyuymli disketaga mólsherlengen gónergen model. 
Kompakt disklar
. Optikalıq disk (CD-ROM) ushın disk jurgiziwshiniń jumıs 
principi mayısqaq disklar ushın disk jurgiziwshilerdiń jumıs principine uxshash 
bolıp tabıladı. CD-ROMning maydanı lazer gellekke salıstırǵanda ózgermeytuǵın 
chizikli tezlik menen háreketlenedi, múyesh tezlik bolsa gellektiń radial 
jaylasıwına qaray ózgeredi. SD-ROMning ónimliligi ádetde onıń qandayda bir 
waqıt dawamında maǵlıwmatlardı úzliksiz ózlestiriwindegi tezlik xarakteristikaları 
hám maǵlıwmatlarǵa jetiwdiń ortasha tezligi menen anıqlanadı. Olar uyqas túrde 
Kbayt/s hám ms birliklerde ulchanadi.
DVD disklar
- bul DIGITAL VIDEO DISK sózlerinń bas hárıbiden ibarat atlı 
disklar esaplanadı. Bul disklar 4. 5 Gbayt kólemge iye bolıp, CD disklarǵa 
salıstırǵanda 7 ese kóp informaciya siydırıwı múmkin. 
 Flash yadlar
júdá úlken kólemdegi informaciyanı óz ishine sig'dira alatuǵın 
yarım ótkeriwshili elementlerden qurılǵan yad. Házirgi kúnde flesh yadlardıń 
kólemi 32 Gb ge shekem bolǵan informaciyanı ózine sig'dira aladı. Flesh yadlar 
ólshem tárepinen júdá kishi bolıp paydalanıw ushın júdá qóllaw. Flash yad eń kishi 
ko'rnishdagi elektr menen isleytuǵın, maǵlıwmat jazılatuǵın, óshiriladigan hám 
programmalashtiriladigan yad túri esaplanadı. Onıń tiykarǵı bólimleri yarım 
ótkeriwshilerden struktura tapqan boladı. Olar yad ketekshesinde bir tranzistordan 
struktura tabadı. Quwatı bolsa 1 MB den 1 GB ge shekem boladı. Olar energiyaǵa 
ózbetinshe, yarım ótkeriwshili yad bolıp, qayta jazıw múmkinshiligi ámeldegi. 
Qosımsha energiya talap etpeydi. Tek ǵana maǵlıwmatlardı yadıǵa jazıw ushın 
energiya sarplanadı. Odaǵı maǵlıwmatlarǵa ózgertiw kirgizgen halda saqlaw 
múmkinshiligi da ámeldegi. YArim ótkeriwshili bolıp, mexaniq yamasa 
háreketleniwshi bólimlerden struktura topmagan bolıp, integral mikrosxema 
tiykarında qurılǵan (IC-Chip). Basqa yarım ótkeriwshili yad túrlerinen ayrıqsha 
túrde flesh yad ketekshesi kondensatorlardan struktura topmasdan, bálki bir birden-
bir tranzistordan struktura tabadı. Flesh yadnıń bir ketekshesinde bir neshe bıyt 
informaciya saqlanadı. Oǵan jazılǵan maǵlıwmat uzaq waqıt saqlanıwı múmkin 
(20 den 100 jılǵasha). 
Kirgiziw-shıǵarıw apparatları ne? Kirgiziw apparatlarına klaviatura, skaner, 
cifrlı foto hám video kamera, mikrofon, sensorli ekran sıyaqlı apparatlardı kirgiziw 
múmkin. CHiqarish apparatlarına bolsa printer, proektor, monıtor, plotter, dawıs 

---

gernayları sıyaqlı apparatlar kiredi. Kompyuterler tiykarǵı apparatlardan tısqarı bir 
qatar átirap apparatlarına da iye. Olardı geyparaları menen tanısıp shıǵamız. 
Printerler.
Printer - maǵlıwmatlardı qaǵazǵa shıǵarıwshı apparat. Barlıq 
printerler tekstli maǵlıwmattı, kópshiligi bolsa súwret hám grafiklerdı de qaǵazǵa 
shıǵaradı. Reńli suwretlerdi shıǵarıwshı arnawlı printerler da bar. Printerlerdiń 
tómendegi túrleri ámeldegi: iyneli, púrkegishli, lazerli. 
Iyneli printerler - keń tarkalgan printerlerden biri. Bul printerdiń islew 
qaǵıydası tómendegishe: printerdiń jazıw gelleginde vertikal tártipte iyneler 
jaylasqan. Gellek jazıw qatarı boylap háreketlenedi hám iyneler kerekli waqıtta 
boyalǵan lenta arqalı qaǵazǵa urıladı. Nátiyjede qaǵazda belgi yamasa súwret 
payda boladı.
Púrkegishli printerde súwret qaǵazǵa arnawlı apparat arqalı purkaladigan sıya 
tamshılarınan júzege keledi. Lazerli printerler baspaxana sapa dárejesine yakin 
sapalı jazıwdı támiyinleydi. Modemlar. Modem telefon tarmaǵı arqalı kompyuter 
menen baylanıs etiw imkaniyatın beretuǵın apparat bolıp tabıladı. Skanerler. 
Skaner - kompyuterge tekst, súwret, slayd, fotosurat kórinisinde kórsetilgen 
suwretler hám basqa grafik informaciyalardı kompyuterge avtomatik túrde 
kirgiziwge mo'lljallangan apparat bolıp tabıladı. Skanerlerdiń hár qıylı modelleri 
ámeldegi. Eń tarkalgani-stol ústi, planshetli hám reńli skanerler bolıp tabıladı.
Plotterler - bul, kompyuterden shıǵarılıp atırǵan maǵlıwmatlardı qaǵazda 
súwret yamasa grafik kóriniste súwretlew imkaniyatın beretuǵın apparat bolıp 
tabıladı. Ádetde onı grafik jasaytuǵın (grafopostroitel) dep da atasadı. 
Prezentaciyalardıń texnikalıq quralları Multimedia qurallarıǵa, atap aytqanda 
audiokolonka, mikrofon, videoproektor, Web kamera, TV tuner, CD-ROM v. h. lar 
kiredi. 
Videoproektor - kompyuterde tayarlanǵan audio video-materiallardı úlken 
ekranǵa chikarish ushın xızmet etedi. Cifrlı fotoapparat- hár qıylı processlerdegi 
alınǵan súwretlerdi kompyuterge alınıp onı qayta islew arqalı slayd, videoproektor, 
kodoskop járdeminde kórsetiw etiliwi múmkin. Usı EHM quramındaǵı arifmetik 
— mantikiy, basqarıw, yad, informaciyanı kirgiziw hám shıǵarıw sıyaqlı apparatlar 
onıń arxitekturasın sırtqıl etediler. 
Universal EHMlar arxitekturasına qaray kuyidagilarga bulinadi:
Birinshi áwlad EHMlari — bul quramında operativ yad apparatı da bar bolǵan 
«bazaviy EHM»bolıp tabıladı.
Ekinshi áwlad EHMlari — bul birinshi áwlad mashinasıdan quramında sırtqı 
yad apparatı da bar ekenligi menen parıq etedi;
Úshinshi áwlad EHMlari — bul ekinshi áwlad mashinasıdan quramında 
informaciya almasıw apparatı (kanal) da bar ekenligi menen parıq etedi. Kanal 
operativ yad menen EHMning sırtqı apparatları arasında informaciya almasıwına 
múmkinshilik beredi. SHu sebepli kóp programmalı (bir waqtıniń ózinde, mısal 
ushın, informaciyanı baspadan shıǵarıw, musikani jırlaw, maǵlıwmatlardı kirgiziw 
hám xokazo) rejimdi ámelge asırıw múmkin boladı. BESM-6, YeS EHM hám 
basqalar úshinshi áwlad mashinaları sirasiga kiredi.
Tórtinshi áwlad EHMlari — bul úshinshi áwlad mashinasıdan quramında hár 
biri parallel túrde isley alatuǵın eki hám odan kóp protsessorlar bar ekenligi menen 

---

parıq etedi. CHeget, Elbrus-2 sıyaqlı EHMlar turtinchi áwladga tiyisli. Uz 
waqtında Tashkentdegi «Algoritm» zavodında islep shıǵarılıwı mólsherlengen 
Elbrus-2 EHM quramında hár biri sekundiga 1 mln ámeliyatlardı orınlaw 
múmkinshiligine iye bolǵan 10 ta protsessor bar. SHu orında atap ótiw kerek, oqıw 
mákemelerindegi eń zamanagóy jeke kompyuterler da bir protsessorli bolǵanı 
sebepli úshinshi áwladga tiyisli. Usı waqıtta ayırım keńseler kúshli serverler (eki 
hám odan kóp protsessorlarga iye bolǵan, yaǵnıy turtinchi áwlad kompyuterleri) 
den paydalanmokdalar. 
Besinshi áwlad EHMlari — bul turtinchi áwlad mashinasıdan quramında 
intellektuallıq interfeys (bilimler bazası, máselelerdi avtomatik túrde sheshiwdiń 
programmalıq támiynatı hám baylanıs protsessori bar ekenligi menen parq kiluvchi, 
universal jasalma oylaw mashinaları bolıp tabıladı. Universal EHMlarning 
rawajlanıw tariyxında ayrıqsha urinni kompyuterler iyelep kelmokdalar. 
Kompyuterler dáwiri 1971 jılda AKSHda mikroprotsessor jańalıq ashılǵannan 
baslanǵan desa boladı. Kompyuterlerdi óndiris aldın tiykarınan APPLE firması, 
keyinirek (1984y.) bolsa, IBM firması ónimleri esabıǵa keńeyiplik bardı. Xozirda 
Apple firması «MAKINTOSH» úrp-ádetlerdegi kompyuterleri menen, ayniksa, 
AKSHning ózinde teńilgan bolsa, IBM kompyuterleri dúnyada keń tarkalgan. SHu 
sebepli áyne IBM kompyuterleriniń arxitekturası hám tiykarǵı apparatları ústinde 
tuxtalib utamiz.
Kompyuterdiń arxitekturasın kuyidagicha súwretlew múmkin: Kompyuterler 
klassifikatsiyasi. Kompyuter - inglizcha sóz bolıp, ol esaplaytuǵın bolıp esaplanadı. 
Sonday bolsada ol házirde tek esaplaytuǵın bo'lmasdan, tekstler, dawıs, video hám 
basqa maǵlıwmatlar ústinde ámeller atqaradı. SHunga qaramastan házirde onıń 
eski atı - kompyuter saqlanǵan. Onıń tiykarǵı waziypası hár qıylı maǵlıwmatlardı 
qayta islewden ibarat. Házirde kompyuter termini kóp ushrassada, usınıń menen 
birge EHM (elektron Esaplaw mashinaları), HM (Esaplaw mashinaları) terminleri 
da turmısda kóp isletip turıladı. Biraq biz ápiwayılıq ushın tek kompyuter 
termininen paydalanamız. Kompyuterlerdiń ámelde hár qıylıları ámeldegi: cifrlı, 
analogli (úzliksiz), cifrlı-analogli, arnawlılastırılgan. Biraq, cifrlı kompyuterler 
paydalanılıwı, atqaratuǵın ámellerdiń universallıǵı, Esaplaw ámelleriniń anıqlıǵı 
hám basqa kórsetkishleri joqarı bolǵanı ushın, olar kóbirek qollanılıp 
atır.Kompyuterler yadınıń kólemi, bir sekundda atqaratuǵın ámeller tezligi, 
maǵlıwmatlardıń razryad to'rida (yacheykalarda) suwretleniwine qaray, 
gruppalarǵa bolıw múmkin:- super kompyuterler (Super Computer); - úlken 
kompyuterler (Mainframe Computer); - mini kompyuterler (Minicomputer); - jeke 
kompyuterler (PC-Personal Computer); - bloknot (notebook) kompyuterler.Super 
kompyuterler - kútá úlken tezlikti talap etetuǵın hám úlken kólemdegi máselelerdi 
sheshiw ushın mólsherlengen boladı. Bunday máseleler sıpatında hawa rayını 
global prognozına tiyisli máselelerdi, úsh ólshewli keńislik hár qıylı aǵıslardıń 
keshiwin úyreniw máseleleri, global informaciya sistemalar hám taǵı basqalardı 
keltiriw múmkin. Bul kompyuterler bir sekundda 10 trilliardlab ámel atqaradı. 
Atap aytqanda, bul kompyuter yadro sınaqların hám eskirayotgan yadro quralların 
modellestiriwde 
qollanıladı. 
SHuni 
dizimnen 
ótkeriw 
kerekki, 

---

superkompyuterlarning belgili jónelis máselelerin sheshiwge qaratılǵan túrleri da 
ámeldegi. 
Úlken kompyuterler (Mainframe Computer)- pán hám texnikanıń hár qıylı 
tarawlarına tiyisli máselelerdi sheshiwge mólsherlengen. Olardıń ámel orınlaw 
tezligi hám yad kólemi superkompyuterlarnikiga qaraǵanda bir- eki tekshe tómen. 
Bularǵa mısal sıpatında AQSHning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES / 9000, 
Frantsiyanıń Borrous 6000, YAponiyaning M1800 úrp-ádetlerli kompyuterin hám 
basqalardı mısal etip keltiriw múmkin.Minikompyuterlar (kishi kompyuterler) 
kólemi hám atqaratuǵın ámeller tezligi tárepinen úlken kompyuterlerden keminde 
bir tekshe past bolıp tabıladı. SHuni sonı da aytıw kerek, olardıń gabariti (kólemi) 
kem-kemnen ıqshamlashib, hátte jeke kompyuter sıyaqlı kishi jaydı iyeleydiganlari 
jaratılmoqda. Bunday kompyuterler gruppaına dáslepki bar jaratılǵan PDP-11 
(Programm Driver Processor - programmalıq basqarıw protsessori) gruppaın, ilgeri 
áskeriy maqsetler ushın isletilingen (jasırın esaplanǵan) VAX, SUN gruppalı 
kompyuterler, IBM 4381, Hewlett Packard firmasınıń HP 9000 hám basqalar 
minikompyuterga mısal bóle aladı.SHaxsiy kompyuterler házirde kárxanalar, 
shólkemler, joqarı oqıw orınlarıda keń tarqalǵan bolıp, olardıń kópshiligi IBM úrp-
ádetlerine uyqas kompyuterler bolıp tabıladı Kompyuterdiń tiykarǵı hám sırtqı 
apparatları. Kompyuterdiń tiykarǵı apparatları kuyidagilar: sistemalı blok, monıtor 
hám klaviatura (tıshqansha menen).Sistemalı blokda oraylıq protsessor, operativ 
(operativ) yad, qattı disk, kontrollerler, disketalar hám lazerli kompakt disklar 
menen islew ushın apparatlar hám basqalar jaylasadı. Computer system hardware 
components include devices that perform the functions of input, processing, data 
storage, and output. See Figure 2. 1.2. 1-súwret. Kompyuterdiń maǵlıwmatlardı 
kirgiziw, qayta islew, saqlaw hám shıǵarıw funktsiyaların orınlawshı apparat 
quralları. Oraylıq protsessor. Kompyuterdiń eń za’ru’rli bólegin oraylıq protsessor, 
(yaǵnıy protsessor hám basqarıw apparatı) sırtqıl etedi. Programma járdeminde 
berilgen maǵlıwmatlardı ózgertiretuǵın, hámme esaplaw processlerin basqaradigan 
hámde esaplaw jumıslarına tiyisli úskenelerdiń óz-ara baylanısını urnatadigan 
apparat — protsessor dep ataladı. Arifmetik hám mantikiy ámellerdi orınlaw, 
yadqa shaqırıq etiw, programmadaǵı kórsetpelerdń berilgen izbe-izlilikde 
atqarılıwın basqarıw hám basqa ámeller protsessor gerdeninde bolıp tabıladı. Bir 
suz menen aytqanda, protsessor kompyuterdiń barlıq jumısın basqaradi hám barlıq 
kórsetpelerin atqaradı.Mikroprotsessor. IBM úrp-ádetlerli kompyuterlerde 
protsessor sıpatında ádetde Intel firması yamasa oǵan muvofik basqa firmalardıń 
mikroprotsessorlari ornatıladı. Kompyuterler mikroprotsessor túrleri menen parıq 
etedi. Mikroprotsessorlarning Intel 8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 sıyaqlı 
túrleri belgili.1993 jıldan baslap Intel firması Pentium mikroprotsessorlarini islep 
shıǵarıp, IBM kompyuterlerine ornatmokda. Házirde Respublikamizda IBM úrp-
ádetlerli kompyuterlerden RS keń tarkalgan. Ayırım kárxana hám shólkemlerde, 
atap aytqanda tálim mákemelerinde, atap aytqanda akademiyalıq licey hám kásip-
óner kolledjlerinde Pentium kompyuterleri da ornatılıp paydalanilmokda. Operativ 
yad. Operativ yad ózinde kompyuterde isletilineyotgan programmalar hám 
maǵlıwmatlardı saqlaydı. Maǵlıwmatlar mudamǵı yaddan operativ yadqa 
kóshiriledi, alınǵan nátiyjeler zárúr halda diskka qayta jazıladı. Kompyuter 

---

óshiriliwi menen operativ yaddaǵı maǵlıwmatlar óshiriledi.Disklı jıynagichlar. 
Maǵlıwmatlardı saqlaw, hújjetlerdi hám programmalardı bir orından ekinshi jayǵa 
alıp utish, bir kompyuterden ekinshisine ótkeriw kompyuter menen islegende 
paydalanatuǵın informaciyanı mudamǵı saqlaw ushın disklardaǵı jıynagichlar 
isletiledi. Olar eki túrde bolıp, mayısqaq disklar (disketalar) hám qattı disklardaǵı 
jıynagichlar (vinchetserlar) dep ataladı. Mayısqaq disklar (disketalar) ga 
maǵlıwmatlardı jazıw hám olardan maǵlıwmatlardı oqıw ushın disk jurgiziwshi 
(diskovod) apparatı isletiledi. Házirgi waqıtta kompyuterlerde, tiykarınan, 3, 5 
dyuymli (89 mm), sıyımlılıqı 1, 44 Mbayt bolǵan disketalar isletilip kelinmokda. 
Bul disketalar qattı plastmassa gilofga uralgan bolıp, bul olardıń isenimliligin hám 
islew múddetin asıradı. 3, 5 dyuymli disketalarda jazıwdı takiklovchi yamasa 
múmkinshilik jaratıwshı arnawlı ótkeriwshii ámeldegi. Eger tesikshe beqilgan 
bolsa maǵlıwmatlar jazıw múmkin, bolmasa bolsa, múmkin emes. Disketadan 
birinshi bar paydalanǵanda onı álbette arnawlı túrde formatlaw, initsializatsiya 
etiw kerek. Onıń ushın Windowsnıń arnawlı programması kerek boladı.Qattı 
disklardaǵı 
jıynagichlar 
(vinchesterler) 
kompyuter 
menen 
islegende 
paydalanılatuǵın informaciyanı mudamǵı saqlawǵa mólsherlengen. Mısalı, 
operatsion sistema programmaları, kóp isletiletuǵın programmalar paketleri, 
hújjetler tahrirlagichlari, programmalastırıw tilleri ushın translyatorlar hám 
basqalar.Kompyuterde qattı disktıń bar ekenligi ol menen islewde kulaylikni 
asıradı. Paydalanıwshı ushın qattı disktaǵı jıynagichlar bir- birinen, yaǵnıy diskka 
kancha informaciya siKisi menen parıq etedi.Házirgi waqıtta kompyuterler 
tiykarınan sıyımlılıqı 20 Gbayt hám odan kóp bolǵan vinchetserlar menen 
buyımlanmokda. Fayl serverler tekǵana úlken kólemli, bálki operativ bolǵan bir 
neshe vinchesterler menen buyımlanıwı múmkin.Disknıń jumıs tezligi eki 
kórsetkish menen anıqlanadı: 1. Disknıń sekundiga aylanıwlar sanı.2. Disktan 
maǵlıwmatlardı ukish hám oǵan maǵlıwmatlar jazıw tezligi. SHuni ayrıqsha atap 
ótiw kerekki, maǵlıwmatlarǵa kiriw waqıtı hám ukish-jazıw tezligi tek 
diskovodning uzigagina baǵlıq emes, bálki disk menen informaciya almaslaw 
kanalı 
parametrlerine, 
disk 
kontrolerining 
túri 
hám 
kompyuter 
mikroprotsessorining tezligine da baǵlıq.