Arxitektura qurilish inistituti

2.3. Passiv gelliosestemali “Tromb devori” ni issiqlik –fizik hisobi. 

Yuqorida  keltirilgan  tadqiqotlardan  ma’lum  bo‘ldiki,  binolarni  isitishda  quyosh 

energiyasidan  foydalanishda  qo‘llanilayotgan    passiv,  faol  va  kambinatsiyalangan 

gelioqurilmalardan  O‘zbekiston  iqlim  sharoiti  uchun  “passiv”  gelioqurilmalar 

samarali ekan. “Passiv gelioqurilmalar qo‘yidagilardan iborat. 

---

48 

Quyosh nurlarini issiklikka aylantirib beruvchi moslama-gelio qurilma binoni 

o‘ziga yoki biror bir qurilish konstruksiyasida qullanilsa passiv-past xaroratli 

quyosh nuri bilan isitish tizimi deb ataladi. Bunda quyosh energiyasini qabul 

qilish  va  qayga  ishlash  vazifasini-bino.uning  xona  va  konstruksiyalari 

bajaradi. Issiklik ta’minoti konveksiya xisobiga amalga oshiriladi. 

Faol  gelisistemalarda  quyoshdan  olinayotgan  energiyani  qabul  qilish,  qayta 

ishlash,  issiqlikni  yig‘ish  ,  boshqa  joyga  olib  o‘tish  va  taqsimlash  uchun 

maxsus  murakkab  muxandislik  qurilmalari-kolektorlari  qo‘llanilib,ularni 

tannarxi passiv tizimlarnikiga qaraganda ancha baland. 

Passiv  issiqlik  sistemali  xonalarda  parnikli  effekt,  bino  massiv 

konstruksiyalari  tomonidan  kuyosh  nurini  issiklik  energiyasi  akkumlyasiyasi 

effekti  va  issiqlik  etkazib  berish  konveksiyasi  effektlariga  asoslangan. 

Janubga  qaragan  devorining  katta  qismi  oynavand  binolar,  oddiy 

oranjereyalar,  suv  quyiladigan  tomli  binolar  va  fasadidan  isitish  suvli 

sistemalari issiqlik unumdorligi oshiriladigan binolar passiv geliosistemalarga 

kiradi.  Xozirgi kunda  passiv  geliosistemalarning  uch  turi  ishlab  chiqilgan  va 

amaliyotda qo‘llanilmokda: Devor-vitraj, 2.Oranjereya, 3."Tromb devor" 

Devor-vitraj  -  bu  binoni  janubga  karagan  xonalar  devorining  yuzasi 

oynavand.  Oynadan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  quyosh  nuri  tushishi  natijasida  xona 

xarorati  ko‘tarilib  ichki  yuzasi  isiydi.  Vitraj  oynalari  uzun  to‘lqiy  nurlanishi 

natijasida  xavo  qo‘shimcha  issiklikka  ega  bo‘ladi,  xamda  xona  xarorati 

oshadi. Tungi vaktda xonadagi issiklik, kun davomida isigan issiklik sig‘imini 

ushlab to‘rishga muljallangan materiallardan tayyorlangan konstruksiyalardan 

ishlangan ichki yuza xisobiga ta’minlanadi. 

Devor-vitrajda  issiklik  xaroratini  me’yoriy  ta’minlanishi  qiyin.  Vitraj 

ortidagi xonalardagi   xavo xaroratining keskin uzgarishlari   sutka

 

davomida 

tashqaridagi  haroratga  qarab  inson  xolatiga  ta’sir  o‘tkazadi.  Xavo  va  sutka 

vaqtiga  bog‘liqligi,  tungi  isitishni  deyarli  yuqligi,  past  akkumlyasion 

xususiyati va umumiy  samaraliligini  pastligi  (ayrim  xisoblarga  ko‘ra  17% ni 

tashkil  etadi),  tuzilishining  shiddatligiga  va  arzonligiga  qaramay  qo‘llash 

---

49 

uchun  cheklangan.  Devor-vitrajlarni  quyoshli  kunlari  ko‘p  bo‘lgan  va 

kechalari nisbatan iliq bo‘ladigan xududlarda kullash maksadga muvofikdir. 

Issiqxonalar-Oranjereyalar-xuddi 

devor-vitrajlardek 

quyosh 

energiya 

ta’minotining passiv sistemasini sodda  qurilishlari, "Oranjereya"  sistemasida 

xonani isitish uchun oynavand devorlar maxsus yordamchi oynavand xonalar 

-oranjereyalar  qoplamalari  orqali  kirgan  kuyosh  nurlari  vositasida  isigan  ilik 

xavodan 

foydalaniladi. 

Devor-vitraj 

sistemasidagidek, 

"oranjereya" 

sistemasida xam xavoni isitish uchun parnikli effektdan foydalaniladi. 

Tik yozgi quyosh nuridan vitraj gorizontal to‘siq bilan ximoyalangan. Yozgi 

vaqtda quyoshdan ximoya qilish uchun va kishda issiqlik yuqotilishini oldini 

olish uchun yig‘ma shtorlardan foydalaniladi. Bunday echim energiyani 17% 

dan 25% gacha iqtisod qilishga yordam beradi 

"Tromb  devori"Odeyo(Fransiya)dagi  ilmiy  tadqiqotlar  milliy  markazi 

direktori  prof.  Trombom  tomonidan  tavsiya  kilingan  [3],  xuddi  avvalgi  ikki 

sistemadagidek  bu  sistemada  parnikli  effekt  qo‘llanilgan,  bu  effekt  binoni 

tashqi devorlar quyosh nurlaridan qizdirilganda  hosil bo‘ladi. Oyna devordan 

15...20  sm  uzoqlikda  joylashgan.  Oyna  va  devor  orasidagi  xosil  bo‘lgan 

fazodagi  xavo  quyosh  nurlari  tomonidan  isitiladi,  kщoriga  kutariladi  va 

devorlarda  ishlangan  tirkish  orkali  yonidagi  xonaga  o‘tadi  va  uni  isitadi. 

Xonadagi  sovugan  xavo  pastga  to‘shadi,  devordagi  tirqishda  isib,  yuqoriga 

ko‘tariladi  va  isitilayotgan  xonaga  to‘shadi.  Isitilgan  va  sovugan  x,avoning 

bunday  sirkulyasiyasi  xonani  isitishni  ta’minlaydi  va  kunduzi  sodir  buladi. 

Tunda  isitish  devordan  tarqalgan  issiqlik,  akkumlyator  va  isitish  asbobidan 

foydalanib amalga oshiriladi. 

"Tromb  devori"  turidagi  geliosistemali  quyoshli  uy  40°  kenglikda  Prinston 

sh.  (Nyu-Djersi  sht.  AQSHda  qurilgan,  bu  kenglik  bizning  mamlakatimizga 

tug‘ri keladi. 

Lekin bunday binolar ya’ni "Tromb devori" turidagi gelio sistemali quyoshli 

binolar  bizning  mamlakatimizda  loyixa  qilinib  qo‘rilmagan.  Bu  turdagi 

---

50 

binolarni  O‘zbekiston  iqlim  sharoitida  qo‘rilish  uchun  ,  ularni  issiqlik-fizik 

jixatdan nazariy va amaliy tajribalar natijasida asoslash lozim. 

Shu  sababli  biz  SamDAQI  "Bino  va  inshootlar"  kafedrasining 

laborotoriyasini  tashqi devorida "Tromb devori" modeli o‘rnatdik.  

“Tromb  devori”  ni  umumiy  issiqlik  uzatish  qarshiligi  qo‘ydagi  formula 

yordamida aniqlanadi. 

R

y

=R

H

+R

1

+R

2

+R

3

+R

T

+R

TR

=0.115+0.039+0.542+0.039+0.043+0.42=1.198

m

2

.

0

S/Vt. 

Bu erda, R

H

-tashqi devorni ichki sirtini issiqlik uzatish  qarshiligi; R

1

 va R

2

- 

ichki  va  tashqi  semint  qumli  suvoq  qatlamini  issiqlik  uzatish  qarshiligi;  R

3

-

g‘isht  devorni  issiqlik  uzatish  qarshiligi;  R

tr

-“Tromb  devorini”  oyna  

qatlamini issiqlik uzatish qarshiligi, (QMQ 2.01.04-97*), (m

2

.

0

S/Vt) 

Tromb  devori  oyna  romi  o‘rnatilmagan  qalinligi    1.5  qisht  bo‘lgan 

loborotoriya tashqi devorini  umumiy issiqlik uzatish qarshiligi.     

R

y

=0.778m

2

.

0

S/Vt 

Demak nazariy jixatdan “Tromb devori” ni issiqlik ximoyasi oddiy qalinligi 

1.5 g‘isht bulgan tashqi devorni issiqlik ximoyasidan 35% katta ekan.  

Yuqorida keltirilgan “Tromb devori” ni umumiy issiqlik uzatish qarshiligini 

QMQ  2.01.04-97*  dagi  issiqlik  ximoyasini  birinchi  va  ikkinchi  daraja 

talablari bo‘yicha keltirilgan issiqlik uzatish qarshiliglari bilan taqqoslaymiz. 

Bunda  issiqlik  himoyasini  birinchi  darajasi    uchun  turar-  joy  binolari  tashqi 

devorlar uchun;      





R

=0.94m

2

.

0

S/Vt; 

Xuddi shunday issiqlik himoyasini ikkinchi darajasi uchun 





R

=1.8m

2

.

0

S/Vt; 

ekan.Nazariy tadqiqotlar natijasidan xulosa qilish mumkin. “Tromb devori”ni 

umumiy  issiqlik  uzatish  qarshiligi,  issiqlik  ximoyasini  birinchi  darajasi 

talabiga  qisman  javob  bermas  ekan.  SHu  sababli    “Tromb  devori”  ni  ichki 

sirtidan    issiqlik  ximoyasini  qisman  oshiramiz.  CHunki  “Tromb  devori”  ni 

tirqishlaridan bino xonalariga kirgan issiq  havo  “Akkumilyasiya” natijasida  

saqlanadi. Bu devorning  xisobiy sxemasi quydagi rasmda keltirilgan. 

---

51 

 

2.1-rasm.Issiqlik  ximoyasi  ichki  tarafdan  oshirilgan  “Tromb  devori”ni 

xisobiy sxemasi bir sement qumli suvi ; - vatashqi plita 

 

 

=75kg/m

3

, 

 



=0,041Vt/m.

0

S;  3-G‘isht    devor   



0

=1800kg/m

3

, 

 

1

=0.70  Vt/(m 

o

s)  4-

semint  qumli  suvoq,   

 

=1800kg/m

3

, 

 

1

=0.76  Vt/(m 

o

s);  5-  Oyna    qatlamli 

bushliq. 

 2.1-rasmda  keltirilgan    “Tromb  devori”  ni  issiqlik  izolyasiyasi  qatlamini 

samarali qalinligi aniqlaymiz. 

Buning  uchun  bu  konstruksiyani  umumiy  issiqlik  uzatish  qarshiligini 

quydagicha formula yordamida aniqlaymiz. 

R

y

=R

H

+R

1

+R

2

+R

3

+R

4

+R

5

+R

T

 

R

H

-devorni  ichki  sirtini  issiqlik  o‘zatish  qarshiligi;  R

1

va  R

4

  –sement  qumli 

suvoq  qatlamini  issiqlik  uzatish  qarshiligi;  R

2

-  Issiqlik  izolyasiya  qatlamini 

issiqlik uzatish qarshiligi;  R

3

-G‘isht devorni issiqlik uzatish qarshiligi, QMQ 

2.01.04-97*dan qabul qilamiz.(0.42m

2

 

0

S/Vt). 

---

52 

R

y

=