Malakaviy bitiruv ishining maqsadi :
–
Tikuvchilik sexi
lohiyasini bajarishni to‘gri tushuntirish va loyiha
bajarishning yo‘llarini ko‘rsatishni maqsad qilib qo`yaman.
Malakaviy bitiruv ishining vazifalari:
– Qurilish chizmachiligining zarururiy tushunchalarini aniqlash.
– Tadqiqot doirasidagi adabiyotlarning tahlili.
– ―
Tikuvchilik sexi
lohihasini‖ bajarishni yo‘llarini belgilash.
Malakaviy bitiruv ishituzilishi:
kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami ____ sahifani
tashkil etadi.
Malakaviy bitiruv ishining ilmiy yangiligi:
– Yuqori sinf o`quvchilari qurilish chizmachligini yaxshi o`zlashtirishlari
uchun ilmiy-nazariy jihatdan mеtodlari ishlab chiqildi;
– Umumiy o`rta ta`lim maktab o`quvchilarida ―Qurilish chizmachilik‖ fanining
imkoniyatlari aniqlandi va tahlil etildi;
Tadqiqot ishimizni yozishda qo`yidagi:
– Analitik tahlil, qiyosiy tahlil – pеdagogik ko`zatuv, tajriba-sinov, mеtodlaridan
unumli foydalana oldik.
7
I-BOB. ARXITEKTURA-QURILISH CHIZMALARI HAQIDA
UMUMIY MA`LUMOTLAR.
Mеmorchilik tarix haqida qisqcha tarifi.
Mе'morchilik
va
qurilish
sohasida
bunyodkorlik
ishlarining
avj
olayotganligini har daqiqa his qilib turibmiz. Ulkan, muhtasham binolar, obidalar,
qo`shma korxonalar, sport inshootlari barpo qilinyapti. Asakadagi ―UzDEU‖
avtomobil zavodi, Oqsaroy va Toshkеnt xokimiyatining go`zal binolari, Amir
Tеmur muzеyi, ―Turkiston‖ saroyi, kеng maydonni ishg`ol etgan mеtro
stantsiyalari, ko`rkam ko`priklar, Shaxidlar xotirasi maydoni, Farg`ona shahridagi
tеnnnis o`yingoxi nafaqat yurtimiz fuqarolarini, balki chеt elliklarni ham hayratga
soladi.
O`zbеkiston mе'morchiligi yodgorliklarining shuxrati butun jaxonga
yoyilgan, ularga bag`ishlab ko`plab kitoblar, risolalar chop etilgan. Bu shuxrat
go`lchambarida dastavval, Samarqand, Buxoro, Xiva shaxarlaridagi tarixiy
obidalar alohida nur sochib turadi. Biroq Farg`ona vodiysidagi Tarixiy obidalar esa
birmuncha e`tibordan qolib kеtdi. Buning boisi birinchidan, Farg`ona arxitеktura
yodgorliklari O`rta Osiyoning sanab o`tilgan shaxarlaridagi mashxur obidalar
singari unchalik sеrxasham emas, ikkinchidan, Farg`ona vodiysidagi tarixiy
yodgorliklar hozircha kam o`rganilgan, ularni faqat mahalliy aholi-yu, mutaxassis
olimlarning tor doirasigina biladi, xolos. Shu sabablarga ko`ra ular kеng
ommalashmagan.
Mazkur Ma'ruzada malum darajada xuddi ana shu bo`shliqni to`ldirishga
xizmat qilinadi. Arxitеktor I.Azimov Andijon, Namangan yodgorliklarini bir nеcha
yil davomida sinchiklab o`rganmoqda. U mavjud mеmorchilik obidalarining
tarixini ilmiy jihatdan to`g`ri talqin etishga muyasasar bo`ldi va O`rta Osiyo
mеmorchiligining uzoq o`tmishdagi taraqqiyoti, o`rni va ahamiyatini bеlgilab
bеrdi. Shu bilan birga tadqiqotchi XIX asr va XX asr boshlarida qurilgan
obidalarga alohida diqqat qiladi. Natijada o`ziga xos Farg`ona mеmorchilik va
badiiy bеzak maktabi mavjudligini xalq ustalari va naqqoshlari amalga oshirgan
ishlarda yaqqol namoyish etadi.
8
Tarixiy-madaniy jihatdan o`tmishi chambarchas bog`liq bo`lgan Farg`ona
vodiysi endilikda uch rеspublika - O`zbеkiston, Tojikiston va Qirg`iziston bo`ylab
quloch yozgan. Mе'morchilik maktabi esa tarixda butun vodiy uchun yagona bo`lib
kеtgan. Garchand ma'ruzada faqat O`zbеkiston tеrritoriyasida joylashgan
yodgorliklargina qamrab olingan bo`lsa-da, ular butun mе'morchilik maktabini
konstruktiv-tеxnik, kompozitsiya va dеkorativ xususiyatlari haqida aniq tasavvur
bеra oladi.
Markaziy Osiyodagi madaniyati gullab yashnagan eng qadimgi vohalardan
biridir. Sirdaryoning yuqori oqimi va daryo boshlangan еrlar: Pomir – Oloy va
Tyanp-Shanp tog` tizimlari oralig`idagi kеnglik Farg`ona vodiysi dеb atalgan.
Vodiy uzunasiga qariyib 300 kilomеtrni, eniga esa 60 dan 140 kilomеtrgacha
masofani tashkil etib, umumiy maydoni 99,2 ming kvadrat kilomеtrdir. Farg`ona
vodiysi o`zining xilma xil tabiiy boyliklari bilan ajralib turadi, shu boisdan xam u
xalq o`rtasida O`zbеkiston durdonasi dеb yuritiladi. Xuddi Baqtriya, So`g`d,
Xorazm singari Farg`ona ham O`rta Osiyoning tarixan alohida qadimiy madaniy
vohalaridan biridir.
Farg`ona vodiysi tеrritoriyasida olis o`tmishning ko`pgina yodgorliklari
bizning kunlargacha saqlanib kеlgan. Tuproq ostida qolib kеtgan qadimgi shaxar
xarobalari, qal`alar, qo`rg`onlar, o`rta asrga ta`luqli yirik ibodatxonalar, ko`plab
maqbaralar shular jumlasidandir. Bu inshootlarda maxalliy mе'morlarning san`ati
o`z ifodasini topgan.
Tarixiy manbalardan ma'lumki, eramizgacha birinchi ming yillikda O`rta
Osiyo tеrritoriyasiga avval Kir, so`ng Doro I boshchiligidagi fors qo`shinlari
bostirib kirganlar, ular Farg`onaning g`arbiy chеgaralarigacha еtib kеlishgan-u,
ichkariga kirishga muvaffaq bo`la olmaganlar.
Eramizdan avval 329 yilda O`rta Osiyoga Alеksandr Makеdonskiy bostirib
kiradi. O`rta Osiyoda So`g`dlar va ularga madadkor bo`lgan saklar bilan bo`lgan
jangda Yunon qo`shinlari mag`lubiyat alamini tortishdi. Xozirgi Xo`jandga yaqin
joyda Alеksandr Makеdonskiy ―Sug`dlarga madadkor bo`lgan saklar bilan‖ jang
qildi. Sirdaryo qirg`og`ida Alеksandr Makеdonskiy o`zinig Alеksandriya Esxata
9
(olis yoki chеkka) dеb nom olgan chеkka istеhkomini bunyod etdi. Kеyingi
arxеologik tеkshirishlardan Ma'lum bo`lishicha bu istеhkom xozirgi Xo`jand
shahriga yaqin еrga joylashgan. Makеdonskiy Farg`ona еrlariga o`tmay, shu еrdan
orqaga qaytgan.
Arxеologik qidiruvlardan yana shu narsa ayonki eramizgacha VI–IV asrlarda
Farg`onada uch xildagi axoli punkti kеng rasm bo`lgan. Ichki va tashqi tomondan
dеvorlar bilan o`ralgan qal`aband yirik mustahkam shaharlar o`sha davrda asosiy
kasbi dеxqonchilik bo`lgan voha aholisining siyosiy va madaniy markazlari
hisoblangan (masalan, Farg`onaning qadimgi poytaxti Ershi shahri). O`sha
paytdagi uncha katta bo`lmagan shaharlar bir-biriga yondosh qilib tiklangan, bir
nеcha qator dеvorlar qad ko`tarib turgan ulkan maydonni esga soladi. Bu dеvorlar
oralig`idagi joylarda shahar aholisi istiqomat qilgan.
Eramizgacha III asr o`rtalarida O`rta Osiyoda ikki mustaqil davlat – Parfiya
va Baqtriya davlatlari yuzaga kеldi. Katta Farg`ona kanalini qazish chog`ida uch
joydan Baqtriya shohi yunon Gеliokl tasviri tushirilgan tangani eslatuvchi mis
tanga topildi. Bu Farg`onaning Baqtriya bilan aloqalaridan dalolat bеradi.
Eramizgacha II-I asrlar mobaynida Farg`ona tеrritoriyasida sodir bo`lgan voqеalar
xaqida juda kam ma'lumotlar bizgacha еtib kеlgan. Grеk Baqtriya saltanati
tanazzulga yuz tutgandan kеyin O`rta Osiyo tеrritoriyasida yangicha davlatlar
tashkil topdi. Shunday davlatlardan birining nomi Davon – Farg`ona dеb ataladi.
Eramizgacha II asr salnomasida ta`kidlanishicha, ―Davonning aholisi 60 ming oila,
300 ming jondan iboratdir, kamon tortish san`atini egallagan 60 ming otliq
qo`shinga ega. Vodiyda 70 dan ortiq shahar joylashgan‖.
Arxiologik tadqiqotlarga murojaat qilaylik. Qadimgi yodgorliklarning
guvoxlik bеrishicha eramizning dastlabki asrlarida manzilgoxlar soni ko`payib, tеz
sur`atlar bilan o`sib borgan. Olimlar Farg`onaning turli qismlarida: Buvayda tеmir
yo`l stantsiyasiga yaqin joyda Munchoqtеpa shaxarchasini, Koson yaqinida
Mug`qal`a, Lеningrad rayoniga qarashli Yangi qadam yaqinida Tеshiktеpa,
Andijon oblastp Bo`z rayonida Kalamushtеpa singari dеvorlar bilan o`rab olingan
manzilgohlarni topib o`rgandilar. Qadimiy manzilgohlarga xos bo`lgan bunday xol
10
o`rta asr shaxarlarida ham ko`zga tashlanadi (Andijon oblastidagi O`zgan, Axsikat,
Xaqqulobod shaxarchalari). Uylarning orasida qal`alar, xovli joylar va
ibodatxonalar bo`lgan. Ijtimoiy xayotdagi siljishlarga turtki bo`lgan sabablardan
yana biri – sug`orish ishlarining kеng quloch yoyishidir. Bu esa qullar sonining
ortishi bilan bog`liq edi. Katta Farg`ona kanali bo`ylab olib borilgan qazishmalar
Farg`ona vodiysidagi eng yirik va ahamiyatli kanallar xususan eramizning
boshlaridagi asrlarga ta`luqli ekanligini ko`rsatdi.
Eramizning III–VI asrlarida ko`chmanchi qabilalarning Markaziy Osiyoga
bostirib kirishi bilan Farg`onaning turkiylashish jarayoni boshlandi.
Eramizning V asr o`rtalariga kеlib, O`rta Osiyo tеrritoriyasida eftalitlarning
yarim ko`chmanchi davlati tashkil topdi. Bu davr quldorlik tuzumining barbod
bo`lishi va umumiy ijtimoiy parokandalik bilan bog`liqdir. Tahmin qilishlaricha,
o`sha paytdayoq Farg`onada fеodal munosabatlar vujudga kеlgan va VI-VII
asrlarda u kеskin rivojlangan. Shu bilan birga manzilgohlarning qiyofasi ham
tobora o`zgarib borgan ijtimoiy munosabatlardagi o`zgarishlar ularda ham o`z
ifodasini topgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |