Arxeologiyaliq dala izertlewler tarixi Arxeologik dala izertlewler

Reje;

1. 
   Arxeologiyaliq dala izertlewler tarixi
   
2. 
   Arxeologik dala izertlewler
   
3. 
   Xabar texnologiyalari qurallarinda arxeologiyaliq maǵlıwmatlari tiykarında tariyxıy rekanstruksiyasi
   

Arxeologiyaliq dala izertlew usillari tariyxi

Arxeologiya - tariyx pániniń ǵárezsiz baǵdarı bolıp, óziniń izertlew obiekti, sonıń menen birge, olardı ashıp úyreniwde arnawlı usıllardan paydalanıladı. Yaǵnıy zamanagóy túsinikte arxeologiya baslanıwiy, áyyemgi, orta ásirlerge tiyisli esteliklerdi úyreniw hám qayta qayta tiklew jumısların aparıw túsiniledi.

Arxeologiya hám tariyxni bir-birinen ajıratıp bolmaydı, eki pánniń de maqseti birdey, yaǵnıy insaniyat tariyxın úyreniwden ibarat. Usı tarawda iskerlik júrgizeip atırǵan kisiler tariyxchi hám arxeolog dep júritiledi.

Arxeologiya óziniń uzaq rawajlanıw tariyxına iye. Rawajlanıw tariyxı tikkeley insaniyat jámiyetiniń ulıwma tárzde rawajlanıp, ılım hám pánniń rawajlanıw processindegi ózgerislerdi arxeologik tabilǵan zatlar mısalında kóriw múmkin.

Arxeologiya - jas sociallıq pánlerden biri bolsa -de, onıń túbirleri uzaq tariyxga barıp taqaladı. Jazba dereklerden ekenin aytıw kerek, mil. avv. vI asirde Bobil patshası Sortonid (Nabunaid, Nabonagid, mil. avv. 555-538 yy.) saray hám sıyınıwxonalarning tiykar bóleginde qazuv jumısların alıp barǵan. Usı waqıtta Britaniya muzeyinde Nabonid tárepinen tabılǵan jazıwlı taxtasha saqlanıp atır.

“Arxeologiya” termini jazba dereklerde dáslepki ret grek filosofi Platon (mil. avv. 427-347 yy.) dıń “Úlken Gippiy menen sáwbet” shıǵarmasında tilge alınadı. Arxeologiya eki qdimgi grek sózinen ibarat bolıp, “arxeos” - áyyemgi, “logos” - pán degen mánislerdi ańlatadı. Tap soǵan uqsas sóz dizbegin grek jazıwshısı Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) da belgilegen. Yaǵnıy Troya urısına shekem bolǵan dáwir ellinlar názerinde “Ellinlar arxeologiyasi” esaplanǵan. Diodor Sitsiliyskiyning zamanlası Dionisiy Galikarnasskiy Rim tariyxın Puni urısına shekem bolǵan dáwirin “Rim arxeologiyasi” dep ataǵan. “Arxeologiya” terminin sonıńek Strabon hám basqa grek tariyxshıları da isletip, olardıń názerinde bul termin tekǵana áyyemgi, bálki baslanıwiy dáwirdi de qamtıp alǵan.

Rim imperiyasining lotin avtorları “áyyemgiat” - a n t i q ol i t a t e s penen- terminin qollaǵanlar. Orta ásirlerde “arxeologiya” termini “áyyemgiat” termini tárepinen siqib shıǵarılıp, talay waqıtqa shekem (XIX asrgacha) yadqa alınbaydı.

Rim imperiyasida sonıń menen birge “a n t i q ol a r i e ol s” - áyyemgivariy, yaǵnıy áyyemgiatga qızıǵıwshı termini de qollanılǵan. Orta ásirlerde áyyemgivariylar gápine túrli áyyemgi qo'lyozmalarni yig'uvchi kisiler kirgen bolsa, Oyanıw dáwirine kelip tiykarınan klassik mádeniyat úlgilerin yig'uvchilarni, yaǵnıy áyyemgi dáwir mádeniyatına qızıǵıwshılardı sonday ataǵanlar.

1767 jılda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasına “Grek hám rimliklerdiń áyyemgi kórkem óneri arxeologiyasi” stul boyınsha lekciya oqıp, onı qaytaldan mámilege kiritedi. Lekin bul greklerdiń “arxeologiya” ga bergen tariypleri sıyaqlı keń qamtılǵan bolmay, tek klassik kórkem óner esteliklerin tariyplew hám klassifikatsiya qılıw menen sheklengen. XIX ásir basınasha áyyemgiat menen shuǵıllanatuǵınlardı tek áyyemgi mádeniyat úlgileri qızıqtırǵan.

Sol dáwirden baslap arxeologiyanıń járdemshi tarmaqları - numizmatika (teńgeshunoslik), epigrafika (taslar daǵı jazıwlardı úyreniw), sfragistika (móhirlerdi uyreniwshi pán) vujudga kela baslaydı.

Epigrafikaga qızıǵıwshılıq Angliyada da yoyila baslaydı. Bul jerde arxeologiya patsha Karl I jáne onıń jaqınları qáwenderliginde boyitila baslandı.

XvII ásirdiń ortalarında Fransiyada Pomponiy Letning birinshi Áyyemgivar akademiyası ashıladı. Keyinirek Qo'lyozmalar akademiyası, Arxitektorshılıq akademiyası, Músinshilik hám súwretshishilik akademiyası ashıladı. Bul shólkemler túrli ekspediciyalar uyushtirib, tabılǵan materiallardı úyreniw hám olardı sistemalastırıw ústinde jumıs penenjúrgizediler.

1733 jılda Angliyada Delitantlar jámiyeti ashıladı. 1753-1756 yy. Júdá kóplab arxeologik buyımlardı qolǵa kirgizgen Britaniya muzeyi ociladi.

1718 jılda Rossiyada Pyotr I basshılıǵında dáslepki ret áyyemgivar materiallardı izlew, toplaw hám úyreniw baslanadı. Barlıq tabilǵan zatlar Kunstkameraga jaylastırılǵan. Sol dáwirde Sibirdagi mazar -qo'rg'onlarda qazuv jumısları alıp barılıp, júdá kóplab bronza hám altınnan jasalǵan buyımlar tabıladı.

XvIII ásirdiń aqırınan arxeologiya Rossiyada keń kólemde yoyila baslanadı. Arxeologik tapimalarni saqlaw ushın túrli ilimiy jámiyet hám muzeyler shólkemlestiriledi (1806 jıl Nikolayevoda, 1811 jıl Feodeasiyada, 1825 jıl Odessada, 1826 jıl Kerchda).

1839 jılda Odessa tariyx hám áyyemgiat jámiyeti shólkemlestirilip, 1844 jıldan alıp barılǵan qazuv jumıslarınıń nátiyjeleri hár jılı baspa etip barılǵan.

Evropa mámleketleri sıyaqlı Rossiya jámiyetinde de Shıǵısqa qızıǵıwshılıq artadı. Patsha húkimeti aǵzaları Kavkaz hám Orta Aziya aymaqlarında ámeliy kórkem óner úlgileri hám qol jazba dóretpelerdi izlew hám jıynawǵa qızıǵıwshılıq kúshayadi.

1818 jıl Kunstkamera quramında Aziya muzeyi shólkemlestiriledi. 1846 jıl Peterburgda arxeologiya hám numizmatika jámiyeti tashkil etilip, bul jámiyet arxeologik islerdi shólkemlestiriw menen shuǵıllanǵan. 1855 jıl Peterburg universitetinde Shıǵıs fakulteti ashıladı. Onıń birinshi dekanı Kazanbek Orta Aziyada bir neshe ret ekspediciyalar uyushtirib, qatar tariyxchi ilimpazlardı jiberedi.

Turkiston úlkesi Patsha Rossiyası tárepinen basıp alınǵannan keyin, bul jerde de usı pánge qızıǵıwshılıq orta baslaydı. 1895 jıl 11 dekabrde Turkiston arxeologiya háweskerleri to'garagi dúziledi.

XIX ásirdiń 80-90 -jıllarında jergilikli xalıq arasından da áyyemgiatga qızıǵıwshılar ko'payadi. Mısalı, Xatker Buxoriy Xatker Abdullo, Xatker Barat Mullaqosimov, Akram Polvon Asqarov, Muhammad wapa, Alixo'ja Yunusov, Xatker Hakim hám basqalar áyyemgi buyımlar hám de chaqatangalarni toplaw menen shuǵıllanıwǵan. Bul dáwirde Afrosiyob, Ullıbek observatoriyası hám Poykand qarabaxanalarında dáslepki qazuv jumısları alıp barılǵan.

Keyinirek v. L. vyatkin Afrosiyob qarabaxanasın (1925, 1929 -30 ), B. P. Denike áyyemgi Termizni (1926 -27), M. Ye. Masson Ahangaran oypatlıqsın (1925-28), Ayritom qarabaxanaların (1932-33), áyyemgi Termizni (1936 -38), A. Yu. Yakubovskiy Zarafshon oypatlıqsın (1934, 1939 ), v. A. Isikkin Tali Barzu (1936 -38) hám varaxshani (1936 -39 ), S. P. Tolstov hám Ya. G'. Ǵulomov áyyemgi Xorezm oazisinde (1937-50), A. P. Okladnikov Tesiktosh hám Machay úńgirlerin (1938-39 ), v. v. Grigorev Qawınchitepa qarabaxanaların qazib úyrendiler.

1940 jılda Orta Aziya Mámleket universitetiniń Tariyx fakulteti bazasında M. Ye. Massonning ǵayratı menen Orta Aziya arxeologiyası kafedrası shólkemlestiriledi. Kafedra aǵzaları tárepinen Orta Aziyanıń túrli respublikalarında, ásirese Turkmenistan hám Ózbekstanda keń kólemli qazuv jumısları alıp barıldı. 1963 jılda Qashqadárya oazisiniń joqarı bólegin izertlew ushın Kesh arxeologik-topografikalıq ekspediciyası shólkemlestiriledi.

1970 jılda O'zR FA Arxeologiya institutınıń dúziliwi arxeologik izertlewlerdiń kólemin jáne de keńeytirdi.

XX ásir dawamında pútkil Orta Aziya aymaǵında barlıq dáwirlerge tiyisli arxeologik estelikler, áyyemgi kanallar, suw ózenleri úyrenildi.

2001 jıl 24 oktyabrda Termiz Arxeologiya muzeyi Termiz qalasınıń 2500 jıllıǵı munasábeti menen (2 aprel 2002 jıl ) dúzildi. Bul muzey Orta Aziyadaǵı birden-bir qánigelestirilgen muzey esaplanadı.

Arxeologiyaliq dala izertlewler

M. Ye. Massonning tariypicha arxeologiya - tariyxtıń bir tarawı bolıp, adamlıq jámiyeti ótken zamanı hám iskerligin xilma qıylı ızlarına, kóbinese materiallıq esteliklerge, múmkinshilik bolǵan orında bolsa jazba dereklerge, til, etnografıya, geologiya, topıraqshunoslik, antropologıya, zoologiya, botanika hám basqa pánler jetiskenliklerine tayanuvchi fan bolıp tabıladı.

Bilgenimizdey, tariyx páni materiallıq dereklerdi óz ishine aladı. Ótken zaman tariyxni qayta tiklewde qazıw nátiyjesinde tabılǵan materiallıq derekler bólek orın tutadı. Materiallıq derekler materiallıq qatlamlarda saqlanadı. Materiallıq derekler jazba dereklerden áyyemgi bolıp, tariyxtıń úlken bólegin materiallıq derekler, yaǵnıy arxeologik tabilǵan zatlar arqalıǵana qayta tiklew múmkin.

Materiallıq dereklerdiń ko'pi jer qa'rida saqlanadı. Bular - tas penenquralları, hár túrlı miynet quralları, suyekler hám hakozalar. Materiallıq derekler járdeminde ótken zaman tariyxıy processleri - sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq waqıyaları uyreniledi.

Arxeologik dereklerdi shártli túrde 2 túrge bolıw múmkin:

1. Tábiy derekler insan hám haywan suyekleri, ósimlikler qaldıqları hám geologik qatlamlar bolıp, olardı tiykarınan zoologlar hám botaniklar úyrenedi.

2. Jasalma yamasa insan tárepinen jaratılǵan derekler. Olar miynet quralları, qarıw-jaraqlar, ılaydan islengen ıdıs ıdısları, kórkem óner hám zebi-ziynet buyımları, qoyatosh súwretleri, jazıw hám de onıń dárekleri hám hakozolar.

Arxeologiya insaniyattıń ótken zaman tariyxın úyreniwde arxeologik ekspediciyalar nátiyjesinde tabılǵan baslanıwiy mákanlar, awıllar, qalalar, qorǵaw hám suw imaratları, qoyatosh súwretleri hám de taǵı basqa buyımlarǵa súyenip kóredi. Arxeologik ekspediciyalar delingende wálayat, qala, rayon, awıl hám basqa orınlarda materiallıq mádeniyat esteliklerin atız izertlew jolı menen úyreniw usılı túsiniledi.

Orınlarda arxeologik ekspediciyalardı arnawlı ilimiy izertlew institutları, joqarı oqıw orınlarınıń arxeologiya kafedraları, kórkem ónershunoslik institutları, muzeyler, sonıń menen birge úlkeni úyreniw to'garaklari quraydı.

Arxeologik ekspediciya hám otryadlarning jumıs penenusılı úsh basqıshlı bolıp, arxeologik qıdırıw, sınaq hám qazıw jumısların ámelge asırıwdan ibarat esaplanadi, onıń wazıypası esteliklerdiń payda bolǵan dáwiri, qansha jasaǵanlıǵı, krizisqa júz tutıwı hám basqa qásiyetlerin anıqlaw esaplanadı.

Arxeologik qazıwmalar arxeologik qıdırıw hám sınaq nátiyjesinde qolǵa kiritilgen maǵlıwmatlarǵa súyene otirip, usı orında estelikti tolıq qazib ashıwdan hám estelik haqqında juwmaqlar shıǵarıwdan ibarat boladı.

Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, arxeologik esteliklerdiń bir bólegi jer astında hám basqa hár qıylıları jer ústinde bolıp tabıladı. Arxeolog ol yamasa bul esteliklerdi qazir eken, shubhasız materiallıq qatlamlarǵa dus penenkeledi. Materiallıq qatlam delingende insaniyattıń turmısı, xojalıǵı hám ideologik iskerliginiń ızları saqlanıp qalǵan topıraq qatlamı túsiniledi. Mısalı, úńgir-mákan, ashıq mákan-jay, awıl hám qala materiallıq qaldıqlardıń jámiyet rawajlanıwı menen baylanıslı halda jaylanıwı materiallıq qatlamdı ańlatadı. Bul qatlam jıllar, ásirler hám mıń jıllar osha az-azdan payda boladı. Arxeologik estelikler bir yamasa bir neshe on materiallıq qatlamnan ibarat bolıp. Olardıń qalıńlıǵı bir neshe santımetrdan 30 -35 metrge shekem barıwı múmkin. Bul bolsa usı orında adamlar qansha waqıt jasaǵanlıǵına baylanıslı boladı. Materiallıq qatlam ol yamasa bul estelikte shurf taslaw, keń kólemdegi qazıw jumısları nátiyjesinde anıqlanadı. Shurf tiykarınan nemischa sóz bolıp, ózbek tilinde qazıw degen mánisti ańlatadı. Shurf salıw delingende esteliktegi dáslepki qazıw jumısları tushunilib, shurf taslawdan tiykarǵı maqset materiallıq qatlamdı anıqlaw hám estelik haqqında dáslepki málimat aldılarr. Shurf kóbinese kvadrat hám tuwrı tórtmuyush formallarida bolıp, tereńligi hám keńligi materiallıq qatlamǵa qaray hár túrlı bolıwı múmkin.

Keń kólemdegi qazıw nátiyjesinde materiallıq qatlam tolıq ashılıp, insin iskerliginiń ızları bolmaǵan jergeshe kavlab tushiladi. Arxeologiyada ol “materik” - tınıshsız etilmegen jer dep ataladı.

Arxeologik yodgorliklarining bir qismi yer ostida yoki bir xillari yer ustida joylashgan boladi. Demak, «arxeologik yodgorliklar», qadimgi insoniyat yashagan manzillar (qishloqlar, shaharlar) xarobalari, binolar, qoyatosh rasmlari, ibodatxonalar, sugorish inshootlari va hakozolar bolib, Orta Osiyoda asosiy qurilish materiallari qadim zamonlarda paxsa va xom gisht bolganligidan makonlar, shahar va qishloqlar asrlar davomida turli hodisalarga uchrab tepaliklarga aylangan. Ularning nomlari geografik, tarixiy va hokozo manolarni bildiradi (Afrosiyob, Oqtepa, Dalvarzintepa, Yerqorgon). Arxeologiyada mustahkamlangan turar joylar – «shahar xarobalari»; mustahkamlanmagan qadimiy turar joylar – «qishloq xarobalari» juda qadimgi xarobalar esa «makonlar» deb ataladi. «Makonlar» shaharlardan qadimiyroq boladi.

Xabar texnologiyalari qurallarinda arxeologiyaliq

maǵlıwmatlari tiykarında tariyxıy rekanstruksiyasi

Arxeologiyaliq dala izertlew amelyatinda alıp bariw procesinde de suwretke alıp bariw lazim. Iri Arxeologiyaliq ekspeditsiyalarda arnawli fotografkar jumis alıp bardi yaki bunday qaniygeler shetten mùrajat etiledi. Olar màwsimlik arxeologiyaliq izertlewdiñ juwmaqlawshi basqishinda qazip alınǵan estliklerdi hám onıń tariyxıy jaqtan eń qiziqli áhmiyetli bolimlerin tabilmalardi suwretke aladı. Biraq ekpeditsiya waqtinda fotoappatqa hám munutqa zarurlik payda bolıwı múmkin. Estelikten tabilgan gulal nazik shiyshe idislar yaki basqa kórkem oner ulgileri (suyekten jasaǵan buyimlar) , suwretke alıw asirese áhmiyetli. Sebebi anıq hám sapali alınǵan suwretler tabilmalardi konsevaciya hám restovratsiya (qayta tiklew) qiliw paytinda úlken jardem beriw múmkin. Keyingi waqıtlarda Arxeologlar óz izertlewlerinde komsasiyomka jetiskenliklerinde de paydalana basladı.

Orayliq Aziyada iskerlik korsetken iri arxeologiyaliq eskpeditsigalarda bul usildan paydalanıw XX ásirdiń 30-jillarinda -aq baslanadi. Buǵan misal etip Xorezm arxeologiyaliq etnografiyaliq eskpeditsiyasin atap otiw múmkin. Bul eskpeditsiya agzalari (S.P.Tolstov, Ya. Gulyamov) Amudarya hám Sirdaryanin agiminda belgisiz bolǵan 100 ge jaqın tariyxıy esteliklerdi somalyotlar jardeminde tawıp, olardı suwretke aldı hám kartaga tusirdi. Arxeologiyaliq estelikler dawri hám onıń xarakterine qarap bólinedi.

1 makanlar, awillar hám qala qarabaxanalar.

2 Áyyemgi mazar qorganlar hám qabristanlar.

3 Islep shigariw ondiris penen baylanıslı orinlar.

4 Taw ungirleri.

Arxeologiyaliq estelikleridi uyreniw dawaminda olardıń xronalogiyasin qanday maqsette paydalanganligin aniqlawda estelikten tabilgan jeke tabilmalar arqalı aniqliq kiritiw múmkin. Tariyxıy esteliklerdin dawirin aniqlawda numizmatikaliq materillar ónermentshilik buyimlari, sapal idislar hám esteliktin arxeologiyaliq duzilisine qarapta aniqlaw múmkin. Tabilgan numizmatikaliq materiallardagi jaziwlar, sapal idislarga tusirilgen nagislar arxeologiyaliq qurilislarga Berilgen bezewler onıń qaysı dawirge tiyisli ekenligin aniqlawdagi eń tiykarǵı derekler esaplanadı.

Orayliq Aziyanin shol jerlerininde jaylasqan arxeologiyaliq esteliklerdi hawadan izertlew hám suwretke alıw tiykarinnan samalyotlar jardeminde amelge asiriladi. Xorezm arxeologiyaliq etnografiyaliq ekspeditsiyasinan tisqari bul usillar basqa iri ekspeditsiyalar, Máselen ЮТАКЕ ( Qubla Turkmenistan arxeologiyaliq kompleks eskleditsiyasi tárepinen de 1961-jilda) qollanıladı.

Arxeologiyaliq dala izertlewlerde amelyatinda estelikti ilimiy jaqtan tolıq uyreniw ondagi barlıq tariyxıy maǵlıwmatti ala biliw úlken áhmiyetke iye. Arxeologiyaliq esteliktin ilim aldindagi qimmbati ondagi materialliq qatlamnin ayriqshaligi hám tabilmalarga bayligi menen belgilenedi. Bul maseleler arxeologiyaliq estelikti izertlep tabiw hám onda qaziw islerin alıp bariwda tolıq ha ekonomikalıq jaqtan natiyjeli usillardan paydalaniwga baylanıslı. Sol sebepli arxeologiyaliq ekspeditsiyalarda tabiyiy hám texnologiyaliq ilimlerdin jańa jetiskenliklerinen paydalanıw nátiyje beredi, eki arxeologiyaliq izertlew jollarinan ibarat.

1 Arxeologiyaliq izertlew jollarin tabisli alıp bariwga airofotosyomka jardem beredi.2 Esteliktin sanesin alıp bariwga jardem beredi ( radiokarbon, magnit razvetka, dendoxronologiyaliq)

Tariyxıy processlerde tiklewdi túrli tariyxıy dawirlerdegi ekonomikalıq rawajlaniw natiyjesin uyreniwde paleo geografiyaliq usillardan paydalaniw úlken ahmiyetke iye ( klimat, lanshaft, relef, ósimlikler, haywanat dunyasi).

Arxeologiyaliq izertlewlerde agrobiologiyaliq dàn onimlerin tekseriw usili ixtiologiya, astrologiya hám túrli ximiyaliq usillardan alindi. Olardan arxeologiyaliq izertlewlerdi birdeyligine paydalanadi. Mısalı: esteliktin sanesin aniqlawga jardem beretugin usillar tiykarinan jaziw payda bolganga shekem dawirlerdegi makanlardi uyreniwge qol keledi.

Paydalangan ádebiyatlar

1)Авдусин Д. А. Археология СССР, М., 1967; его же. Археологические разведки и раскопки, М. 1959

2)Амальрик А. С. и Монгайт А. Л., В поисках исчезнувших цивилизаций, 2 изд., М., 1966; их же. Что такое археология, 3 изд., М., 1966;

3)Блаватский В. Д., Античная полевая археология, М., 1967;

4)Бузескул В. П., Открытия XIX и начала XX века в области истории древнего мира, т. 1—2, П., 1923—24;

5)Жебелев С. А., Введение в археологию, ч. 1, История археологического знания, П., 1923, ч.