Arxeologiya mutaxassisligi

ASOSIY QISM

1. 
   Kishilik tarixiy taraqqiyotini o’rganish, unga xolisona baho va tarixiy xulosalar berish hamda tarixdan xulosa olgan holda kelajak istiqbol rejalarini tuzish har bir mutaxassis-tarixchi, qolaversa har bir inson oldida turishi kerak bo’lgan asosiy maqsadlardan bo’lmog’i lozim. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning «…tarixiy merosni asrab-avaylash, o’rganish va avlodlardan avlodlarga qoldirish davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishlaridan biridir» deb ta’kidlaganlarini ham e’tirof o’tmoq lozim.²
   

Sir emaski, tarix fani manbalar orqali yoritiladi. Manbalar esa moddiy va yozma manbalarni o’z ichiga oladi. Moddiy manbalarning o’ziga xos xususiyatlari ularning alohida mutaxassislar, ya’ni arxeologlar tomonidan o’rganilishini zarur qilib qo’yadi. Arxeologiya so’zining ma’nosi yunoncha «arxeos» qadimgi va «logos» fan, ya’ni qadimiylik to’g’risidagi fan ma’nosini anglatadi. Dastlab bu terminni eramizdan avvalgi IV asrda Aflotun o’zining «Gippiy» dialogida, qadim zamon haqidagi fan
1.Sopol buyumlarining ishlab chiqarish xom ashyosi loy odatda daryolar cho‘kmalar tarkibidan qazib olinadi. O‘zining tarkibiy xususiyati jixatidan loylar xar-xil bo‘ladi. Undan albatta kremney zem, alyuminiy birikmalar, ishqor, ohak magniziy va temir birikmalari uchraydi. Birlamchi loylar va cho‘kma loylar xususiyatlari turli bo‘ladi.
Loy koalin deb ataladi. Bular tog‘ jinslarining kurab emrilishi natijasida shakllangan bu kabi loylar Kitay,Eron va boshqa mamlakatlarda uchraydi. Bu kulolchilik soxasida bu kabi loylar chinni va koshin buyumlari tushish yoki yog‘siz deb ataladi.
CHo‘kma loylar o‘ta mayda zarrachalardan iborat bo‘lib, bu loydan idish tayorlash tarkibada qattiq jinslar qo‘shiladi. Qum shamot qo‘shilgan idishlar o‘ta chidamlik bo‘ladi.
Kulollar loyning tayorlash jarayonida uning muzlatdilar, maydalaydilar, ezib tepadilar va achitadilar. Loy tuzlari qayta-qayta yuviladi.
Loyning muzlatish texnalogiyasi loy kuzdan tayorlab boriladi. Kuz faslida obdon suvdan to‘ydiriladi. Qishda loy tarkibidagi suv muzlagach u bo‘shab muloyim bo‘ladi. Baxor faslida loy bir necha marta qayta ag‘darilib maydalanadi. Bu jarayonloyning quruqligi yoki ho‘lligidan tayorlanadi. Loyning ezib yuvish jarayoni xom ashyo bir necha marotaba bir-biriga ulangan quti yoki idishlarga solinib bir qismi bo‘sh qolib, ikkinchi qismiga loy solinadi. Uning ustidan suv yuritiladi. Oqar suv yuradigan loy solingan idishlarning loyining eritgan qismining quyidagi bo‘sh idishlarga eritib borib qaytib cho‘ktiraveradi.
Loyning achitish charayoni loy aradashib yuvilgandan sung salqin nam joyda bostirib qo‘yiladi natijada uning tarkibidagi barcha organik moddalarchiqib parchalanib ketadi. Oxir oqibat loyning toza tarkibi muloyim xususiyatlari bir tekis bo‘lgan uning ishlatish mumkin bo‘lgan texnalogiyalari o‘ta rivojlangan antik, o‘rta asr hozirgi davr kulochiligining yutuqlari hisoblanadi. Ibtidoiy davr kulolchilikning yutuqlari hisoblanadi. Ibtidoiy davr xunarmandlari ko‘pincha to‘g‘ri kelgan xom ashyodan imkon qadar ishlov berib sopol idishlarning yasaganlar. Sopol idishlarning yasashning 3 xil usuli bor.

1. 
   Qo‘ldan yasash
   
2. 
   Kulollar charxidan foydalanish
   
3. 
   sopol idishlarning qolipda yasash texnalogiyalari.
   

Sopol idishi qo‘ldan yasalganda va doira shaklida uning tagi tagi yasalgan uning ustidan loy bo‘laklaridan uzunroq arqon shaklida taxlab girdidan aylantirib ustma-ust ko‘za devorini ko‘tarib boradi. To‘qilgan qolip shablon idish yasash neolit davri ham texnalogiyalari qo‘pol jun kanop matosidan xalta yasaladi. Uning ichida qum to‘ldiriladi. To‘la qum xaltaning ustidan loy chaplatib ko‘za, qozon shaklida yasaladi va shu turishida quritiladi. Loy qurigandan so‘ng xaltadagi qum tukib olinadi. Xaltaning o‘zi idishning ichidan qoqishtirib olinadi. Idishning qancha loyga yopishib ketgan bo‘lsa idishning kuydirilish jarayonida yonib yo‘qolib ketadi.natijada idishning ichida turli to‘qilgan matolarning izlarini ko‘rish mumkin. Tayor xaltaning ichiga loy solinib qo‘l bilin mushtlanib, xaltaning shaklini takrorlaydi. Loy ichidagi hosil bo‘lgan bushli idish xum to‘lgizib qo‘yiladi. Loy qurigach uning ichidagi qum to‘kib olinib pishiriladi.ni nazarda tutib juda keng ma’noda ishlatgan.³
2. Antik davri So‘g‘d kulolsozligi Afrosiyob II, Afrosiyob III bosqichlarida kulolchilik texnologiyasi keskin o‘zgarib takomillashadi. Loyni ishlash texnologiyasi shakllanadi. Kulolchilik charxi shakllandi. Turli-tuman maqsadlarda shakllangan idishlarning formalari ixtisoslashib boradi. SHu bilan bilan birgalikda idishlarning har bir turi standartlashadi va har bir idish kesmasi 3 qismdanligi aniq ajratiladi: 1) gardish yoki bo‘g‘zi, 2) qorni, 3) poddon (tag qismi). Idishlarning deyarli hammasi angoblanib ko‘pchiligi sayqallana boshlaydi. Idish bronza davridan boshlab, ixtisoslasha boshladi. 1) oshxona pishirish kuydirish yumushlariga yaraydigan qozon-tovoqlar, 2) tarnaya posuda ya’ni saqlash idishlari ko‘za, xum, xumcha, xurmacha. 3) stolovaya posuda dasturxon idishlari, ya’ni emak-ichmakka yaraydigan idishlar. Antik davrida ayniqsa stolovaya posuda majmuasi boyib, turli-tuman yangi formadagi idishlar kirib keladi.
Jumladan ellinizm davrida Megar kosalari baliq soladigan idishlar, kraterlar, (vino solinadigan idishlar) oynaxoya ko‘zalari gardishlari G harfi yoki T harfi shaklida qayrilgan tarelkalar, ko‘plab bo‘g‘zi uzun tor turli-tuman ko‘zalar ishlab chiqariladi. Grek kulolchiligining ta’siri ostida mahalliy kulolchilik ham o‘zgarib takomillashib boradi. Takomillashgan oyoq charxi vositasida nafis silindrakonus shaklida qadahlar ishlab chiqarish boshlanadi. Natijada O‘rta Osiyo shaharlari kulolchiligi antik davriga xos texnologiya va tipologiyalari alomatlariga ega bo‘la boshlaydi. Xo‘jalik idishlari xum, xumcha, garshok avvalgidek 2 qismi ostki va ustki qismi alohida qilinib, keyin yopishtirilgan. Oshxona, qozon tavalari oldingidek qo‘lda yasalib ishlatilavergan.
Antik davri kulolchiligining bu xususiyatlarini O‘rta Osiyo o‘troq vohalarining ko‘pchiligida uchratishimiz mumkin. Bu idishlarning yana bir xususiyati tashqaridan turli baldoq shishka va valiklardan iborat alomatlari ham bor. Eramizning bo‘sag‘asidan boshlab O‘rta Osiyo kulolchiligining sifatlari pasayib boradi. Kulolchilik loyi sifati ayniydi. Ba’zi bir hollarda idishlar loyida turli chiqindi tosh qumlar ham uchrab turadi. Turli vohalarning o‘ziga xos kulolchilik maktablari shakllanib, mahalliy kulolchilik tipologiyalari shakllanib boradi. Idishlar sathiga surilgan angob suyuqlashib sifati ayniy boshlaydi. Afrosiyob IV davriga kelib, ko‘pincha oshxona idishlari, slindrsimon idishlar ham ko‘payib boradi. Ilk o‘rta asrlar davriga o‘tish kulolchilik tipologiyasiga xos yalpoq oyoqqa o‘rnatilgan qizil vazalar ko‘payib boradi, idishlarning tashqi sathiga suyuq angobga latta botirilib, idishlarning tashqi sathi bo‘yalgan. Buxora vohasida ellinizm davrida xum, xumcha, garshok. Qozon, tog‘ora va boshqa idishlar xos bo‘lgan. Slindrakonus shaklidagi qadahlarning tubida kolsovoy yoki diskavodniy poddoni ham bo‘lib turadi. Ko‘zalarning asosiy xususiyati ularning kaltagina bo‘g‘zi tor, uchburchak yoki boshqa shakldagi gardishlar bilan mustahkamlangan. Buxora vohasining kulochiligi asosan Romishtepa stratigrafik raskopi materiallari asosida o‘rganilgan. Romish III davri er. av. II-I asrlar, Romish IV eramizning I-II asrlari kulolchiligi xum, xumcha, tog‘oralar, miska, chasha, kosalar ishlab chiqiladi. SHu davrda charxda yasalgan xumning bo‘g‘zi bilan elkasini ajratuvchi xalqasimon valiklar paydo bo‘ladi. Bu davrda slindrakonus shaklidagi idishlar yo‘qolib ketadi. Uning o‘rniga kolakolavidniy bokal-qo‘ng‘iroqsimon qadah paydobo‘ladi. (I asr). Flagalar ya’ni to‘rsuq xo‘rjunga moslashgan idishlarning tashqi qismi qizil, nimrang, jigarrang, qora angob bilan bo‘yalib, ayniqsa stolovaya idishlarga vertikal yoki gorizontal sayqallanish berilgan.
Romish V davrida qadahlar shakli uzunlashib boradi. Ko‘zalar, tog‘oralar, mayda tarelkachalar shakllari o‘zgarib turadi. Romish VI ilk o‘rta asr bosqichiga o‘tish davri. Bu davrda qo‘lda yasalgan sopol idishlar soni oshib boradi.(xum, xumcha, ko‘za, qozon, tava, turli qopqoqlar), islik o‘tlarni tutatish uchun turli shakldagi kuldonlar shakllanadi. Bundan tashqari Qovunchi madaniyatiga xos zoomora (hayvon shaklidagi podstavkalar) uchray boshlaydi. RomishVII davrida ilk o‘rta asrlar sopolsozligiga o‘tish jarayoni shakllanadi. Ilk o‘rta asrga kelib turli-tuman idishlar qolmay bitta-ikkitasi qoladi. Idishlarga valik, chimdim naqsh berish odatlari ham yo‘qoladi. Bu V-VI asrlar mahsuloti.
Qashqadaryo vohasida antik davri kulolchiligi qo‘shni Samarqand va Buxoro vohalari kulolchiligi kabi ellinizm davridan boshlangan. Xususiyatlarini rivojlantirib, ilk o‘rta asr davri kulolchiligiga qadar etib keladi. Qashqadaryo so‘g‘di hududlarida antik davri kulolchiligi tarixi asosan Erqo‘rg‘on xarobalarida stratigrafik raskopkalari materiallari asosida bizga ma’lum. Bu davrga xos idish kaltagina oyoqqa o‘rnatilgan piyolasimon qadah uning profilida slindrokonus idishlariga xos bukilish yo‘qolib ketadi. Gardishi tashqariga qaytarilgan tarelkalar va kalta bo‘g‘izlik ko‘zalar paydo bo‘ladi. Bu idishlar qizg‘ish jigarrang loydan yasalgan. Stalovaya posuda sifati yuksak eramizning bo‘sag‘asida oyoqlik slindrokonus shaklidagi idishlar ko‘payib boradi.Gardishi tashqariga qaytarilgan tarelkalar o‘rniga vmesto shrokix tarelok otobniy vinchikom poyavliyayutsya shirokix chashek vertikanie bo‘rtikom. Bo‘g‘zi keng ko‘zalar ham bu davrga xos. Bu davrning yana bir xususiyati chashalarning ichida chizilgan xalqasimon chiziqlarning paydo bo‘lishi. Sopol idishlar loyi fioletiviy, korichneviy rangda eraning 1 asrlarida slindrokonus shaklidagi qadahlar yo‘qolib boradi. Uning o‘rniga qo‘ng‘iroqsimon qadahlar ko‘payib boradi. Kosa-chashalarning turli-tuman formalari ko‘payadi. Katta-kichik tarelkalar 2-3 xil ko‘za turli xurmachalar soni ko‘payadi. Idishlar tashqi va ichki tarafdan xalqasimon chiziqlar, yiriklari esa xalqasimon valiklar bilan bezatiladi. Ayrim hollarda shtampovanniy ornament ham uchraydi. 2-3 asrlarda stolovaya posudaning asosiy turlari-krasno angobrovanniy chasha s vertikalnam bortikam. Tarelkalarning ba’zi bir turlari yo‘qolib boradi. Antik davrining so‘nggi bosqichida qo‘ng‘iroqsimon bokallar yiriklashib, oyoqlari uzunlashadi. Bu idishlarning oyoqlari neustoychiviy. Oshxona idishlarining tipologiyasi va texnologiyasi ham o‘zgaradi. Qozonlar loyining tarkibida ko‘p miqdorda qum qo‘shila boshlaydi. Yirik xumlarning gardishi barmoq bosish yoki chimdib qo‘yish yo‘li bilan bezatilgan.
Usturshona o‘lkasida ham kulolchilik kasbining taraqqiyotini kuzatishimiz mumkin. Antik davrida Munchoqtepa, SHirinsoy qabiristonidan topilgan kulolchilik mahsulotlarini ifodalashimiz mumkin. Idishlarning aksariyati qo‘lda yasalgan. Bu erda katta-kichik kosalar, ko‘zalar, xurmachalar topilgan. Kosa va mikalarning shakli yarim shar shaklida, ba’zi birlarining poddonsimon poddonlari bor. Kosalarning gardishi ba’zi birlarida tikka, ba’zilarida qayrilgan. Garshoklar pasqam yonboshida halqasimon yoki hayvonsimon dastalari bor. Ko‘zalarning gorshoklardan deyarli farqi yo‘q. Xo‘rjinga suv solib yurishga mo‘ljallangan flaga ham topilgan. Munchoqtepadan bir dona uch oyoqlik tovoq ham topilgan.