Aruz (arab arz qilmoq) she’-riy oʻlchov, vazn. Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari she’r tizimi. A. nazariyasi tur-kiy xalqlarga, xususan oʻzbek she’riyatiga arablardan oʻtgan

Aruz
Aruz (arab.– arz qilmoq) – she’-riy oʻlchov, vazn. Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari she’r tizimi. A. nazariyasi tur-kiy xalqlarga, xususan oʻzbek she’riyatiga arablardan oʻtgan.Navoiyning "Mezon ul-avzon" asarida koʻrsatilishicha A. vodiy, rukn nomiga toʻgʻri keladi, koʻchma ma’noda "ustun" de-gani. A. nazariyasi birinchi marta Xalil ibn Ahmadning "Kitob al-aruz"i ("Aruz kitobi")da bayon qilingan, keyinchalik Rashididdin Vatvot, Tusiy, Shams Qays Roziy, Mavlono Yusuf Aruziy Nishobu-riylar tomonidan rivojlantirilgan. Turkiy xalqlarda A.ning ilk namunalari islom kirib kelgungacha boʻlgan dav-rlardagi qadimgi maqol va topishmoqlarda, "Devonu lugʻotit turk"da uchraydi. Yusuf Xos Hojibning "Qutadgʻu bilig"i shu vaznda bitilgan turkiy dostondir. A. avval arab alifbosi asosidagi eski oʻzbek yozuviga asoslanadi, unda 29 undosh va 3 unli harf, ya’ni choʻziq unli tovush boʻlgan.Harakatlar bilan koʻrsatiluvchi yana uchta unli – zabar –a, zer, – i, pish – u mav-jud. Harakatlarni undosh harflarning usti yo ostiga qoʻyib, ochiq boʻgʻinlar hosil etilgan, yopiq boʻgʻin undosh ustiga sokin (koʻpligi sukun) alomati (–)ni qoʻyish orqali hosil qilingan. Choʻziq unlilar ochiq boʻgʻinda sokinli deb tushu-nilgan va bunday boʻgʻinlar, asosan, choʻziq hisoblangan. Harf va harakatlardan juz-vlar tuzilgan. Juzvlar Zta boʻlib, ularning har biri 2 xil koʻrinishga ega. Ara-blar chodir uyni, Koʻchma ma’noda, ikki misra she’rni ham bayt (uy) deyishgan, shu sababli, juzvni tushuntirishda cho-dir jihozlari boʻlgan – arqon, qoziqcha, paloye atamalaridan foydalanilgan. Juzvlar sabab (arqon), vatad (qoziqcha), fosila (palos) deb nomlangan. Ular oʻz ichida sababi xafif (yengil sabab): (may): –; sababi saqil (ogʻir sabab): (koʻzi): W; vatadi majmu’ (yigʻiq vatad): (samar): V –; vatadi mafruq (yopiq vatad): (noma) – 655V; fosilai sugʻro (kichik fosila): (yura-gim): W –; fosilai kubro (katta fo-sila): (yashamagan): VW –kabi turlarga boʻlinadi.Juzvlardan 8 ta asl rukn hosil boʻlgan: failun, faulun, mutafailun, mafailun, mustaf’ilun, failatun, ma-failatun, maf’ulatu (choʻziq unli bosh harf bilan yoziladi). Bobur yana ikkita asl ruknni keltirgan: fai-la-tun bilan mus-taf’i-lun. Asl ruknlar juzvlardan tu-ziladi: "faulun"da vatadi majmudan soʻng sababi xafif keladi. A.da zihof degan qism bor.Unda asl ruknlardan tarmoq ruknlarning kelib chiqishi koʻrsatiladi. Bu, asl ruknlardagi biron harf yo harflarni orttirish yo tushurib qoldirish yoʻli bilan amalga oshiriladi. Bunday oʻzgarishlar 44 ta. Mas, jazm zihofida oldingi harakatli harf olib tashlanadi: (ma-failun) dan (failun) qoladi, uning oʻrnida (maf’ulun) qabul qilingan va hokazo. Maf’ulun tarmoq rukn deyi-ladi. A.nazariyasida rukn va zihofdan soʻng bahr turadi, ular 21 ta. Bahrlar guruhlanadi:1) asl ruknlarning takroridan hosil boʻluvchi bahrlar (bunday baxrlar yet-tita): hazaj mafailunning, rajaz mu-staf’ilunning, ramal failatunning, vofir mufailatunning, komil mutafa-ilunning, mutaqorib faulunning, mu-tadorik Failunning takrorlanishidan hosil boʻladi;2) ikki xil asl ruknning al mashinib kelishidan tuziluvchi bahrlar (ular uch turlidir): a) ikkita asl rukn navbatla-shib (almashib) keladi. Xafif: failatun mustaf’ilun failatun mustaf’ilun. Munsarih: mustaf’ilun maf’ulatu mu-staf’ilun maf’ulatu. Muzori’: mafai-lun failatun mafailun failatun. Muj-tass: mustaf’ilun failatun mustaf’-ilun failatun. Muktazab: maf’ulatu mustaf’ilun maf’ulatu mustaf’ilun. Tavil: faulun mafailun, faulun mafa-ilun. Madid: failatun fAilun faila-tun failun. Basit: mustaf’ilun failun mustaf’ilun failun. Ariz: mafailun faulun mafailun faulun. Amiq: fai-lun failatun failun failatun; b) ikki xil asl rukndan biri avval takrorlana-di, ikkinchisi takrorlanmaydi. Sari’: mustaf’ilun mustaf’ilun maf’ulatu. Gʻarib (jadid) failatun failatun mu-staf’ilun. Qarib: mafailun mafailun failatun; v) ikki xil asl rukndan biri takrorlanmaydi, soʻng biri takrorlanadi. Mushokil: failatun mafailun mafa-ilun.Bahrlar ham asl va tarmoq bahrlarga boʻlinadi. Asl runklardan hosil boʻlgan bahrlar solim bahrlar, tarmoq ruknlardan yasalgan baxrlar tarmoq baxrlar dey-iladi. Solimlik va tarmoqlik xususiya-ti vaznlarga ham xos.A.ni tushuntirish vositalaridan biri – doira. Baxrlar tuzilishidagi oʻxshashliklariga koʻra doiralarga birik-tiriladi. Doiradan soʻng taqti’ (parcha-lash) turadi. Bunda bayt ruknlarga aj-ratilib, vazni aniqlanadi, Taqgi’ til, yozuv va talaffuz bilan bogʻliq. A. haqidagi oʻrta asr nazariyasida shakl bilan mazmun oʻrtasidagi uzviylik xususiyati haqida gapirilmaydi. A.ni juzv, zihof, bahr, doira, faulunsiz ham oson tushuntirish mumkin. Bunda boʻgʻin, rukn, vazn, ritmik pauza, turkumlar ritmni yuzaga keltiradi.A. ga oid hozirgi zamon qarashi oʻzbek kirill yozuviga asoslangan. Bunda ochiq (unli tovush bilan tugagan) boʻgʻin qisqa va choʻziq boʻgʻin vazifasini, yopiq (un-dosh tovush bilan tugagan) boʻgʻin choʻziq boʻgʻin va-zifasini, o, i, e, u tovushlaridan yasalgan yopiq boʻgʻinlar oʻta choʻziq boʻgʻin vazifasini oʻtaydi. Ochiq boʻgʻin choʻziq boʻgʻin vazi-fasida ham, qisqa boʻgʻin vazifasida ham kelaveradi, chunki u bilan yopiq boʻgʻinning choʻziqlik darajasidagi tafovut oz. Ba’zi yopiq boʻgʻinlardagi unlilar boshqa yopiq boʻgʻinlardagi unlilarga nisbatan choʻziqroq boʻlgani uchun yopiq boʻgʻin doimo choʻziq yoki oʻta choʻziq boʻgʻin oʻrniga oʻtishi mumkin. Ayrim yopiq boʻgʻinlardagi un-dosh tovush ochiq boʻgʻindagi undosh to-656vushdan koʻp (qor, zulm), bunday yopiq boʻgʻinlar misra ichida bir choʻziq va bir qisqa boʻgʻin oʻrniga oʻtadi. Bunda qisqa boʻgʻin "V", choʻziq boʻgʻin "–", oʻta choʻziq boʻgʻin "so" belgisi bilan koʻrsatiladi. Yonma-yon kelgan ikki undosh tovush ora-sida qisqa "i" bordek aytiladi:Zor meni qilur ishq, Gʻ -VV- V-coXor meni qilur ishq VV- V–so I II(Bobur, "Muxtasar") Bu baytdagi "zor", "xor" boʻgʻinlarining har biri choʻziq va bir kisqa boʻgʻin hisobiga oʻtgan, yuqorida "–V" belgisi bilan tay-inlangan. Koʻpincha, misra ichida shun-day koʻrsatiladi, aslida "so" belgisini qoʻyish ham mumkin. "Ishq" boʻgʻini misra oxirida kelganligi uchun "so" belgisi ishlatilgan. Mazkurbaytdagi II rukn toʻrt boʻgʻinli, oʻlchovi ham "V–so"dir. Ammo "ishq", "ilm" kabi soʻzlar taqti’da oʻzlaridan keyingi unli bilan boshlangan soʻzlarga tutashadi, bunda soʻz oldingi vazifasini bajarmaydi.A.da ritm boʻgʻinlardan ruknlarni hosil qilish orqali paydo boʻladi. Boʻgʻinlarning ruknlarga uyushuvida ruknlarning shakli katta ahamiyatga ega. Bu hol, goho bir soʻzning ikki ruk-nga boʻlinib ketishiga olib keladi: "hajring" – "hajring", koʻnglumda" – "koʻnglumda" kabi. Bu ritmni uyush-tirishning oʻziga xos jihatlaridan bi-ridir. Ruknlar bir boʻgʻinlidan olti bugʻinligacha-dir. Har bir misradagi ruknlar oʻzaro uyushib, vaznni yuzaga keltiradi. Ritm yaratilishi ruknlardan vazn hosil etishga ham bogʻliq: vaznlar bayt doirasida toʻrt ruknli (murabba), olti ruknli (musaddas) va sakkiz ruk-nli (musamman) boʻladi. Ritm yaratili-shining sabablaridan biri ritmik pau-zadir. Ritmik pauza misra oxiridagina emas, ichida ham boʻladi. She’riyatdagi pauza izchil, mutanosib, parallel va rit-mikdir. Boburdan keltirilgan har bir misrada ikkitadan rukn boʻlib, rukn oxi-rida ritmik pauza yuzaga chikadi, ammo 1-rukn oxiridagi ritmik pauza bilan mis-ra oxiridagi ritmik pauza choʻziqlikda teng emas. Bu, avvalo, she’rda ifoda etil-gan mazmun va u taqozo etgan intonatsiyaga qaraydi. Misralar ichida, ba’zi ruk-nlardan soʻng ritmik pauza boʻlmasligi ham mumkin. Bunday holat bir soʻz ikki ruknga boʻlinib ketganda uchraydi.A.da ritmni uyushtirishda turkum ham qatnashadi. Habibiyning "Koʻklam", Er-kin Vohidovning "Lola" gʻazallaridagi har bir misra 14 boʻgʻinli, lekin boshqa-boshqa vaznda. Ularning vaznlari turli-cha boʻlsada, ritmda yaqinlik seziladi. Bu ikki gʻazal UniversitetUrtlik tur-kumga qarashli. Bu turkumda yana boshqa vaznlar ham bor. A.da miyerasi 4 boʻgʻinligacha boʻlgan she’-rlar mavjud.