Arshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

Markaziy bankning mustaqilligini aniqlovchi indekslar va ularning tavsifi
Iqtisodiy adabiyotlarda Markaziy bankning mustaqilligi lushun-chasi turli iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha talqin etilgan.
Massachusets texnologiya universiteti professori Stenli Fisher-ning fikriga ko‘ra, Markaziy bank mustaqilligining 2 turi mavjud:

• 
  instrumentlarni tanlashdagi mustaqiilik;
  

• 
  maqsadlarni tanlashdagi mustaqillik.
  

V. Grilli 1991 yilda fanga Markaziy bankning siyosiy musta-qilligi tushunchasini kiritdi. Uning fikriga ko'ra, Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi-bu Markaziy bank rahbariyatini tayinlash jarayo-nini hukumatdan mustaqilligidir.
Ammo hozirgi davrda Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi nafaqat Markaziy bank rahbariyatini tayinlash jarayonidagi mustaqil-likni, balki pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi mustaqillikni ham o'z ichiga oladi.
Ko‘pchilik iqtisodchi olimlar-(Maskiandaro, Tabellini, Tsuker-man, Eyffinger, Shennaev va boshq.) tomonidan Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligini mavjudligi e’tirof etilgan.
Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi-bu Markaziy bank-ning o‘z ixtiyoridagi mablagTar va instrumentlardan foydalanishda hukumatdan va davlat boshqaruv organlaridan mustaqilligidir.
Markaziy bankning mustaqilligini belgilovchi indekslar:

• 
  Tsukerman indeksi;
  
• 
  GMT (Grilli, Maskiandaro va Tabellinilar omonidan asos solin-gan) indeksi;
  
• 
  Eyffinger-Shaling indeksi.
  

Tsukerman indeksi mustaqillikni tavsiflovchi 4 ta guruhga boTingan 16 ta ko'rsatkichlami o‘zida mujassamlashtiradi.

1. 
   Kadrlar siyosatini mustaqilligi;
   

1. 
   Pul-kredit siyosatini ishlab chiqish;
   

2. 
   Uning maqsadlari va davlat byudjetini moliyalashtirishni chega-ralash.
   

Har bir 16 ta ko‘rsatkich 0 dan 1 gacha belgilanishi mumkin.
GMT indeksi 2 qismdan iborat boTib, MBning siyosiy va iqtisodiy mustaqilliligini belgilaydi. Har bir qism o‘zida indekslami aks ettirib faqat 2 ta ko‘rsatkich bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda GMT indeksi MBning mustaqililigini baholash uchun ko‘plab ishlatilayotgan indeksdir, chunki uni hisoblash uchun etarli maTumotlami olish mumkin boTadi
GMT indeksi bo ‘yicha Markaziy bankning siyosiy mustaqilligi 8 ta mezon bo 'yicha baholanadi:

1. 
   Markaziy bank rahbari Hukumatning aralashuvisiz tayinlanadi.
   

1. 
   Markaziy bank rahbari 5 yildan ortiq muddatga tayinlanadi.
   

2. 
   Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi a’zolari Hukumat-ning ishtirokisiz tayinlanadi.
   
3. 
   Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashi bankni 5 yildan ortiq boshqaradi.
   
4. 
   Markaziy bank Boshqaruvchilar kengashida Hukumat vakil-larining majburiy ishtirokiga zaruriyat yo‘q.
   
5. 
   Pul-kredit sohasida qabul qilingan qarorlarni Hukumat tomo-nidan ma’qullanish zaruriyatining yo‘qligi.
   
6. 
   Markaziy bankda qonun bo‘yicha ustuvor maqsadlardan biri sifatida mamlakatda baholar barqarorligini ta’minlash majburiyati bo‘lishi kerak.
   
7. 
   Markaziy bank Hukumat bilan qarama-qarshilikka borib qol-ganda, uning pozitsiyasini kuchaytirish imkonini beradigan qonun-chilik me'yorlarining mavjudligi.
   

GMT indeksi bo 'yicha Markaziy bankning iqtisodiy mustaqilligi 7ta mezon bo ‘yicha baholanadi:

1. 
   Hukumatga avtomatik tarzda kreditlar berish jarayonining mavjud emasligi.
   

1. 
   Markaziy bank kreditlari Hukumatga bozor stavkalarida beriladi.
   

2. 
   Markaziy bank kreditlari Hukumatga ma’lum uddatga beriladi.
   
3. 
   Kreditlar Hukumatga cheklangan miqdorda beriladi.
   

5. 
   Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarining birlamchiishtirokchisi hisoblanmaydi.
   

5. 
   Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarining birlamchi ishtirokchisi hisoblanmaydi.
   

5. 
   Markaziy bank o‘zining foiz stavkalari mustaqil, Hukumat bilan kelishmasdan, o‘matadi.
   
6. 
   Markaziy bank bank sektorini nazorat qilish yuzasidanjavobgardir. (Bu holatda GMT indeksi asosida MB ga 2 ball o‘zlashtiriladi yoki boshqa davlat organi bilan birgalikda amalga oshirilsa 1 ball qo‘yiladi) .
   

Har bir mezon 2 ta o‘lchamga ega, ya’ni 0 va 1 ball bilan baholanadi.

0. 
   - mustaqillik darajasi past;
   

0. 
   - mustaqillik darajasi yuqori.
   

Siyosiy va iqtisodiy mustaqillik indekslari bo‘yicha to‘plangan ballar qo‘shilib, umumiy mustaqillik indeksi aniqlanadi.
Umumiy mustaqillik indeksining eng yuqori darajasi 15 ballgateng.
Shundan:
siyosiy mustaqillik-8 ball
iqtisodiy mustaqillik-7 ball.