|
«Худосиз (жоним сизга омода, ҳазратим, узр, бу ерда шундоғ ёзилган)
Темурлангга жавобимиз: Биз парвардигор инояти бирлан ўзимизни дини
ислом ҳомийси деб ҳисоблайдурмиз ва хомтама бўлмасунларким, ёлғиз
Оллоҳнинг расули Муҳаммад Мустафо саллаллоҳу алайҳи ва салам
жанобларига ва амир ал-мўминин, яъни халифа зоти олийларига итоат
айлайдурмиз! Ўзгаларга итоат айлайдурғонлар ҳали бизда туғилмағон…
Яна шуни маълум қиламизки, усмонли султон шавкатли Боязид Йилдирим
бизга мактуб йўллаб, агар Темурлангга қарши курашсак, ўз қўшинидан икки
юз минг йеничарни беришга тайёр эканлигини билдирибдурлар… Султон
Аҳмад жалойирни эса Бағдоддаги ноибимиз этиб тайин қилдук…»
- Бас деб юборди Амир Темур. Кейин ўйланғанча қўшиб қўйди: - Ҳа,
улар бизни билмайдурлар, аммо билганларида кеч бўладур…»
120
119
Қ
ӯ
чқорова М. Мактублар - қалб к
ӯ
згуси// Жаҳон адабиёти. 2009. №11. –Б.125-130.
120
Муҳаммад Али. Мироншох Мирзо. –Т.: Шарқ. 2010.–Б.238.
120
Мазкур мактубнинг оқибати нималарга олиб келгани тарихдан маълум.
Шу ўринда сюжетнинг қизиқарли бўлиши учун ҳамда воқеликнинг
тадрижий баёнида ёзувчи бадиий нияти муҳим роль ўйнаган. Чунончи, адиб
Соҳибқироннинг руҳий олами, ҳар бир ишда вазминлик билан иш тутиши,
мамлакатни идора этишда «адолат тамойили» асосида ислоҳот юритишини
ҳам мантиқий асослайди.
Тетралогиянинг энг кульминацион нуқталаридан бири айшу ишратга
муккасидан кетиб, ўз отасига ғайирлик қилишни ўзига эп кўрган Мироншоҳ
Мирзонинг аҳвол-руҳиятини тасвирлар экан, унда бошланган хато-
кечмишларни қуйидагича ифодалайди:
«Мироншоҳ Мирзо уч бор қарсак урди ва мулозимга, сарой
муншийсини чақиришни буюрди.
Чаққон мулозим: «Мунший! Мунший жаноблари!» - дея югуриб кетди.
Кўп ўтмай, аждодлари қачонлардир элхонийлар саройида котиблик
вазифасини бажарган, сал елкаси чиқиб қолган, олтмиш ёшлардаги тийрак
кўзли, калта соқолли мунший кўринди.
- Биз амир Соҳибқиронга бир дуойи Саломнома битдук… - деди
Мироншоҳ Мирзо даврадагиларга, худди аҳамиятсиз нарса ҳақида
гапираётгандек хотиржам оҳангда. – Мунший жаноблари, ўқусунлар!»
121
.
Тетралогиянинг ушбу тасвирларида Мироншох Мирзонинг айшу
ишрат ва кибр ҳамда мастлик орқасидан отаси ҳақидаги бундай
тафсилотларга йўғирилган мактуб битишига атрофидаги мулозим ва
аъёнларининг ҳам таъсири борлиги маълум. Бироқ у ўз табиатида бундай
хунрезликнинг жуда тез суратда зоҳир бўлишини ҳам билмай қолади.
Хоразм маликаси Хонзода хоним эса бу хатти ҳаракатларни улуғ отаси
Амир Темурга нисбатан қилинаётган туҳмату адоватлар, дея баҳолайди.
Ж. Эшонқул кайд этишича: «Инсон руҳияти жуда кенг олам бўлиб,
ундаги ҳиссиёт ва туйғулар икки хил шаклда ўзини намоён этади:
биринчиси англанган, маълум мантиққа бўйсунган, иккинчиси, онг ости
121
Муҳаммад Али. Мироншох Мирзо. –Т.: Шарқ. 2010.–Б.395.
121
ҳислари, онгга қалқиб чиқмаган, лекин инсон руҳиятида доимо мавжуд,
ташқи дунё билан тинимсиз алоқа қилиб турувчи ҳислар»
122
. Кўринадики,
кўрагон Мироншоҳ Мирзонинг табиатида уйғонган онг ости ҳислари унинг
ўз отасига бўлган меҳру муҳаббатига соя солмоқда. Тожу тахт ҳирси,
бойлик, шон-шуҳрат, кибр унга онг остидаги англовсиз тасаввурларини
намоён қилмоқда. Демак, шароит ва вазият тақозоси натижасида юзага
келган конфликт ота ва ўғил муносабатига рахна солмоқда. У ўз «мен»ини
намойиш қилиш замирида шон-шуҳратга мойил хислатларини ҳам юзага
чиқармоқда.
Тетралогияда мактуб поэтик бутунликни таъминловчи унсур
(усул)лардан бири бўлиб, ёзувчи сюжет воқеаларини тезлаштириш,
характерларни
ёрқинроқ
тарзда
ифодалаш,
шунингдек,
кейинги
тафсилотлар (замон ва макон)га ҳам ойдинлик киритиб боради. Бир
томондан,
адиб
асар
қаҳрамонларидаги
руҳий
ўзгаришлар,
дорулсалтанатнинг мустаҳкам пойдевори ота тақдиридаги саркашликлар,
она қалбидаги ҳиссий-шуурий ачинишлар, диний уламолари мурожаатлари
замиридаги жамият хавотирларини маҳорат билан тўлдиришга ҳаракат
қилган. Шунингдек, асардаги мактублар тарихий воқеликни реал воқеликка
янада ишонарли тарзда айлантира олишда ўзига хос ифода шаклини танлай
олган. Демак, Муҳаммад Алининг «Улуғ салтанат» тетралогиясида бадиий
тўқима шаклида ҳам намоён бўлган мактуб жанри тарихий воқеаларни
бугунги кун учун муҳимлигини, давр муммоларини янада теран англашда
қулай имкон эканлигини тўлақонли далолатлайди. Зеро, улуғ салтанат
соҳиби Амир Темурдек донишманд инсон характерини янада теран идрок
этишда мактуб жанри алоҳида аҳамият касб этади.
Эпопеяда йўл хронотопи ҳам воқелик орасидаги узилишларни бир-
бирига яхлитлаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, Амир Темур
уч, беш ва етти йиллик юришларида йўлларни обод қилиш, зафар қилинган
122
Жаббор Эшонқул. Фольклор: образ ва талқин. -Қарши.: Насаф. 1999. –Б.130.
122
ҳудудларни эгаллаб, уларни саранжом-саришта қилиш орқали жуда кўп
нарсаларга аниқлик киритишга улгурган. Қуйидаги
Do'stlaringiz bilan baham: |
