Аристотель. Поэтика. О поэтическом искусстве



Download 341,71 Kb.
bet9/13
Sana31.03.2022
Hajmi341,71 Kb.
#521488
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
aa

Дикий назариялар. Уларга С. Гауптнинг соф интел­лектуал (аклий) назарияси ва В. Иванов назарияси ки- ради. Иккала тад^и^отчи Аристотелнинг покланиш туг- рисидаги таълимотини дин билан, грекларнинг мисте- риялари билан боглайдилар ва «катарсис» термини трагедияга алок;адор Диониснинг шахсига сигинишдан келиб чицк;ан, деб ^исоблайдилар.
Бу ерда санаб утилган назариялардан энг куп тар- ^алгани Бернайс назариясидир. А. А. Грушка бу наза- рияни «купроц табиий, содда, тажриба ор^али текши- риш мумкин булган ва шу билан бирга, з^ужжатлар ор- з^али исботланган, бинобарин з^амма нуцтаи назарлар жиз^атидан з^аця^атга купроц яцин» деб атайди. Лекин бу назария яхши асослаиган ва з^а^ицатга якин булиб куринишига царамасдан, айницса Аристотель «Поэти- ка»нинг 6- боби бошида кузда тутган «катарсис» маса- ласини з^ал этолмайди. Аристотель трагедияга берган таърифида, «покланиш» тугрисидагн сузларда трагедия канала бу лиши лозимлиги з^акида уз шахсий ну^таи
Аристотель «Поэтика»сининг ^озиргача нисбатан тур- ли-туман изо^ланиб келинаётган бош^а бир муаммоси 6- боб бошида айтилган трагик покланиш (катарсис) масаласидир. Аристотель олдинги бобларда айтилган- ларга хулоса ^илиб, трагедия мо^иятига бундай таъриф беради: «Трагедия муайян з^ажмли, турли ^исмлари турлича сай^алланган тил, баён воситасида эмас, бал­ки ^аракат орцали, изтироб чекиш ва цурКУв билан ин- сон ру^ини покловчи му\им ва тугал во^еа тасвири- дир».
Бу таърифнинг охирги с^злари янги даврда улкан шар^ловчи адабиётни юзага келтирди, аммо ^озиргача Аристотелдаги покланиш сузи нимани англатади, деган масала хусусида гарчи XVI асрнинг уртасидан (Маджи- нинг «Поэтика»га оид изо^лари босилиб чи^цан даврдан) то ^озирга цадар олимлар шугулланишса ^ам, уни ту- лиц >;ал этилган деб булмайди. «Катарсис» масаласинн хал этишга уринишларни, аницроги, Аристотель бу ту- шунчада ^андай мазмунни ифодалаганлигини шархлаш- га х.аракат цилганларнинг царашларини цатор назария- ларга ажратиш мумкин. Бу назариялар цуйида- гича:
Маджи (1550) томонидан илгари сурилган ва «тра­гедия инсонни гуно^лардан поклайди» дейишга асосланган ахлоций назария. У Лессинг томонидан «Гамбург драматургияси»да батафсилро^ шар??лаб бе- рилган.
Целлернинг ахлокий-эсгетик назарияси. Бу наза- рияга кура трагедия ^а^рамонлар тацдири оркали умум- инсоний ^исмат ва айни вактда абадий адолат ^онунини намойиш цилади. Целлер Цаяжонли туйгуларни ритм ва гармония билан тинчлантирувчи) музика таъсирини санъатнинг умумий ^онунларига боглайди. Унинг фик- рича, трагедия ^рцув ва ачиниш аффектларини— дард- ларини аввало, санъат асари сифатида узига хос воси- талар билан, иккинчи томондан, умумбашарий ахло^
х,ам куриниб турибди. Аристотель агарда «вацт бирли- ги»ни ^ам керак, деб ^исоблаган булса, ундаги бу хо^иш мав^ум нормативликка ётдир: у трагедиялардаги вок;еа- нинг ривожланиши учун таш^и чегараларни эмас, ички чегараларни шарт ^илиб ^яди, яъни бирлик асосий та- лабга — во^еа бирлиги талабига бутунлай буйсунади. Аристотель драматик асарнинг ^ажми тугрисида сузлаб, <фжм асарнинг мо^иятидан келиб чи^ади. \ар доим ри- воят охиригача тушуниладиган асар ^ажман ^ам гузал- роц булади» деб таъкид этади. Шу тарифа, оддий таъ- риф бериб айта оламиз: шундай з^ажм цоницарлики, унинг ичида во^еалар ^ам э^тимоллик, ^ам заруриятга Kj?pa тухтовсиз давом этади, бахтсизликдан бахтга ёки бахтдан бахтсизликка томон узгариш булиб туради» (7- боб). Демак, норма сифатида фацат во^еа бирлиги, яъни драманинг ички жи^атдан яхлит булиши ва ундан жозибали изчилликка халацит берувчи нарсаларни йу- Котиш талаби ^олади. Аристотель учун ^амма грек тра- гедияларининг энг гузали, деб ^исобланган Софоклнинг «Шоз$ Эдип»и бундай драманинг классик намунаси бу­либ хизмат ^илади. Бу тугрида «Поэтика»нинг 11, 16, 24 ва бошца бобларига асосланиб хулоса цилиш мумкин.
Лекин Аристотелнинг жонли фикри Буало томони- дан туда ифодаланган француз сохта классик поэтика- сида куп жи^атдан цолипга айланди, Юнон файласуфига бегона булган ва^т ва маконнинг соф таипуи «бирлнк- лари» француз поэтикасида ^оида тусини олди, воцеа бирлиги эса, одатда якка шахсга тааллуцли булган во- цеаларнинг йигиндиси сифатида тушунила бошландн (гарчи бу воцеалар ^атто тасодифий ало^ага эта булма- са-да). Бундай тушуниш «Ривоят, баъзилар уйлагани- дек, битта ца^рамон атрофида айлансагина бир бутун б^лавермайди», деган Аристотелнинг очи^-ойдин ф’икр- ларига бутунлай царама-царшидир (8-боб). Аслида, ривоятнинг бутунлиги шундаки, у ягона ва яхлит воцеа- ни акс эттиради.
дан бяронтасини ^ам «Илиада» ва «Одиссея» муаллифи- га тенглаштирмайди.
Аристотелнинг драма назариясига, шунингдек эпик поэмалар назариясига дойр талабларидан поэтик асар- нинг ички бирлиги, воцеа бирлиги талаби келиб чицади, шунинг учун у «ривоят битта ва шу билан бирга яхлит бир вок;еанинг тасвири булиши лозим»,— деб таъкид- лайди {8-боб).
Шундай к;илиб, во^еа бирлиги Аристотель учун шуб- ласиз, поэтик асар мо^иятининг узидан келиб чицади- ган, эътироз ^илиб булмайдиган ^оидадир. Бу талаб— ^оидада ^еч ^андай мажбурийлик йук,; уни Аристотель эмас, эстетиканинг ^аётий ^онунлари белгилаб беради. Бу ^онунлар «Илиада» ёки «Евгений Онегин», «Шо^ Эдип» ёки «Борис Годунов» каби асл бадиий асарларда разшан ва яццол кузга ташланади.
Фак;ат драматик асарлар композициясини етарли ту- шунмаслик ва драма тузилишига оид сунъий назария- ларни ато^ли файласуф обруси ор^али тасди^лашга булган хо^иш туфайли кейинги даврларда «Аристотель драматик асарлар учун бош^а икки бирлик — ва^т бир­лиги ва жой бирлиги талабини цуйди» деб ^исоблай бошладилар.
«Вацт бирлиги»га келганда шуни айтиш керакки, у Аристотель фикрича «жой бирлиги» каби у к;адар маж- бурий эмас. «Трагедия — дейди Аристотель—иложи бо- рича бир кунлик (ёки ундан сал оши^роц) вацт доира- сига жойлашишга интилади» (5-боб). Аристотель «жой бирлиги» масаласида эса, «Поэтика»да на талаб, ^атто на истак сифатида бирон суз айтади. J^a, Аристотель «жой бирлиги» тугрисида гапнра олмасди ^ам, чунки унинг поэтик царашлари муайян материалга, грек дра- матургларининг асарларига асосланган. Грек драмаси- да эса во^еанинг урни узгариб туради; бу Эсхилнинг «Эвменидалар»идан, Софоклнинг «Аянт»идан, Еврипид- нинг «Финикия аёллари»дан ва бошца трагедиялардан
Аристотель «Поэтика» асарининг бошланишида бел- гиланган программа икки цисмга — баён ва норматив Хисмларга булинади. Кейинги ^исм махсус поэтик сюже- ти ривожига тегишлидир. Аммо «Поэтика»нинг нор- мативлиги хеч н^андай мавхум характерга эга эмас. Аристотелнинг назарий царашлари муаллиф томонидан уйлаб чихарилмаган, балки улар грек адабиётининг энг яхши асарларини диедат билан урганиб чи^ишга асос- ланган. Аристотель поэтикасига з^ацицатан фа^ат эпик шоиргина эмас, балки драматик шоир хам булиб танил- ган Гомер ижоди асосий манба булиб хизмат хилди, чунки Гомер «шеърни яхши ижод цилибгина цолмай, драматик тасвирларни хам яхши яратди» (4-боб). Би­рох, Аристотель Гомерни идеал шоир з^исобласа-да, поэ­тика цоидаларини фа^ат унинг асарларидангина келти- риб чи^армайди, чунки шоир поэмалари гарчи поэзня- нинг ноёб намунаси булиб цолса хам, табиийки, поэтик асарларнинг бошха турлари учун хос булган цоидалар- га намуна булмасди. Шунинг учун Аристотель эпос со- хасида Гомер хандай ахамиятга молик булса, драма сохасида шундай ахамиятга эга булган бошха шоир- лар ижодини драматик поэзияга намуна хилиб олади.
Аристотель «трагедия куп узгаришларни кечириб, муносиб ва бутунлай узига хос булган шаклга кириб тухтаб х°лди» деса-'да, у драмада Гомерчалик ахамият­га эга булган бирон шоирни топа олмайди. Аристотель (4- бобда) жуда эхтиёткорлик билан: «Трагедия узининг Хамма куринишларида, уз холича ва театр асари сифа- тида етарли тараххиётга эришдими ёки йухми, хозир бу хахда тухтаб утиришнинг урни эмас» дейди. Шунинг учун Аристотель томонидан драмага дойр хуйилган та- лаблар хам ханДайдир бир драматургнинг шак келти- риб булмайдиган обрусига суянган холда айтилмаганди. Бирох у биринчилик гултожини грек драматургларидан Софоклга беради, деб уйлашга асос бор. Шундай булса- да, у купгина грек драматургларини урганар экан, улар-
рисида фнкр юритадн. У эпопея композициясн битга вокеа эмас, балки бир ва^тда юз берган таш^и, хроно­логик жиз^атдан алок;адор булган во^еалар тасвирлана- диган тарихга ухшамаслиги лозимлигини курсатади. Купчилик эпик шоирлар умумий ма^садга з^еч бир ало- каси йук вок;еаларни тасвирлагани з^олда, Гомер «Или- ада»сида з^аракат ва вокеаларнинг ички жиз^атдан бир бутун ало^адорлигини курсатади. Боища куп жи^атдан булгани сингари Гомер бу уринда хам Аристотель учуй мукаммаллик намунасидир. Бинобарин, Аристотель фикрича, «Илиада»нинг з^ажми з^ам мукаммалдир. «Го­мер,— дейди Аристотель, «бутун уруш з^ацида асар ёзма- ди, з^олбуки, урушнинг боши ва охири бор эди. (Ун йиллик) уруш жуда маз^обатли, к;амраб олишга ноцу- лай, уртача з^ажмда эса (нихоятда) з^урок ва шу туфай- ли чалкаш эди». (23- боб.)
Аристотель гарчи поэтик асар з^ажмини идрок этиш ну^таи иазаридан таърифлашни поэтика вазифасига ки- ритмаса з^ам, лекин идрок этиш нарсанинг ички мицёсига нисбатан (санъатнинг бош^а асарлари кат0Ри) поэтик асарларнинг такомиллашувн учуй муэ^им мезонлигинн у^тиради. Нима учун з^аддан таш^ари кичик з^ажм з^ам, з^аддан зиёд катта з^ажм з^ам гузал була олмайди? Чун- ки без^ад кичик ва без^ад катта з^азкм унинг мукаммал идрок этилишига халацит беради: биринчи зрлда, нарса- ларни кЪдан кечириш, таркибий ^исмларга ажратиш ва бу цисмлар уйгунлигини бахолаш учун имкон бермай- ди, нарсалар образи «аралашиб», уни маконда ва замон- да идрок этиш цийинлашади. Иккинчи з^олда, куздан кечириш мумкин булмайди, унинг бутунлиги ва яхлит- лигн кузатувчининг уф^идан таш^арнда цолади.
Шундай з^илиб, Аристотель уз эстетик царашларида инсон идрокидан, бошца тушун'тиришларида етук асар- дан келиб читали. Доимо кишиларда бу асар з^олдира- ётган ёки цолдириши керак булган таассуротни назарда тутади.
Аристотелда мутаноеиблик билан ма^садга муао- фицлик тушунчаси узвий ало^адорликда цулланади. Хусусан, «Сиёсат» (7- китоб, 4- боб, 6 §.,)даги мулоз^а- залардан равшан ку'ринадики, у гузаллик таърифини ри- вожлантириб, давлат учун з^ам, усимликлар учун хам, КУроллар учун з^ам муайян меъёр борлигини таъкидлай- дн. «Чиндан з^ам,—дейди Аристотель—улардан з^ар бири, агар фав^улодда кичик булса ёхуд ортицча катта- лиги билан кузга ташланиб турса, узнда бор сифатлар- ни юзага чинара олмайди, ёки бир уринда табиий хусу- сиятларини бутунлай йу^отади, бош^а уринда эса, ун- даги хусусиятлар ёмон з^олатда куринади. Масалан, ке- манинг бир ^аричлиги з^аци^ий кема булмаганн сингари, икки стадийли кема з^ам умуман кема эмас; uiy орада муайян меъёрдаги кема, улчовлари гоят кичиклиги ёки аксинча з^аддан таш^ари катталиги билан азкралиб ту- радими, з^ар з^олда, у ёмон булса з$ам сузиш учун яро^- лидир».
Бундан куриниб турибдики, Аристотель гузаллик ту- шунчасига х,ам, фойдалилик тушунчасига з$ам бир хил талаб кияДи: гузаллик з^ам, фойдалилик з^ам муайян меъёр са^ланганда мукаммал булади. У ун минг стадий­ли з^айвон тугрисида, икки стадийли ёки бир ^арич кема тугрисида, ^андайдир ун минг ва юз минг граждан ора- си билан белгиланувчи шаз^ар чеки тугрисида сузлаган- да, бу ра^амлар унинг томонидан ^андайдир аннц з^и- соб учун змас, балки фа^ат бирор нарсанинг ярашмаган кичиклиги ё ярашмаган катталигини курсатиш учун келтирилади. Аристотель поэтик асарларга — трагедия ва эпосга з^ам худди шундай талаблар цуяди. «Ривоят- лар осой эсда ^оладиган з^ажмга эга булиши лозим,— дейди у.— Ривоятнинг узунлигини театр мусобацаси ва томошабинларнинг идрок этиш нуктаи назарйдан таъ- рифлаш поэзия санъатининг иши эмас» (7-боб).
Аристотель поэтик асарнинг з^ажми тугрисидагн ма- салага «Поэтика»нинг иккинчи ярмида цайтиб, эпос TyF-
90
тон таърнфига КарагандаI мукаммалроз^ бу таърифидан унннг трагедия ва унда ривожланиб борувчи воцеа-^о- дисалар табиатига нисбатан цуйгаи, трагедияда «бирин- чи ва энг муз^им нарса з^исобланган» (7- боб, бошла- ниш1„талаблари хам келиб чицади.
^«Трагедия,— дейди Аристотель,— муайян з^азкмга эта булган тугал ва яхлит воз^еанинг тасвирини яратиш- дир. Хеч ^андай з^ажмсиз яхлитлик з^ам б^'лади. Яхлит- лик ибтидоси, Уртаси ва инти,\оси булган нарсадир. Иб- тидо — бошк,а нарсанинг кетидан келиши зарур булма- ган, аксинча, табиат цонунига кура ор^асидан нимаднр келувчи (ёхуд содир булувчи) нарсадир. Инти^о—за- рурият туфайли ёхуд одатга кура албатта бошз^а нарса ор^асидан келувчи нарсадир; ундан кейин ,\еч нарса келмайди (ёхуд содир булмайди). Урта эса узи бошца нарсанинг кетидан келувчи ва унннг орцасидан з^ам бош- ца нарса келувчи нарсадир. Шундай цилиб, яхши тузил- ган ривоятлар дуч келган жойдан бошланиб, дуч келган жойда тугамаслиги, балки курсатилган цоидалар асоси- да булиши лозиз-г) С^нгра, муайян б^лаклардан таркиб топган, тартиблйва айни чорда з^ар з^андай з^ажмга эмас, балки муайян з^ажмга зга булган мавжудот, з^ар з^андай нарса гузалдир; гузаллик з^ажм ва тартибдан келиб чи^ади: з^аддан ташцари кичкина булган мавжу­дот гузал эмас, чункзз муайян нарсани сезилар-сезилмас ваз^т ичида царалганда унинг барча хусусиятлари ара- лашиб кетади. З^аддан ташцари катта нарса з^ам г^зал эмас, чунки... уни бир нигоз^да з^амраб олиш мумкизз эмас; курувчилар учун нарсанинг бутунлиги ва яхлит- лиги йуз^олади. Ривоятлар осон эсда з^оладиган з^ажмга эга булиши керак».
солиш мумкин. Улар шу билан, вазнли булганда ^ам, вазнсиз булганда ?^ам асло тарих булмай цолмас эди», деб таъкидлайди. Бошца томондан, (Аристотель бу ерда «ривоятли» деб атаган) эпик поэзия муайян воцеа эмас, балки муайян ва^т мавжудлиги му^аррар булган оддий тарихларга ухшамаслиги лозим, оддий тарихларда бир ва^тда юз берган, го^о бир-бири билан фацат тасоди- фий богланишга эта булган... барча во^еалар тавсифла- наверади. (23- боб.)
Шундай цилиб, Аристотель бадиийлик асосини таш- цп шаклий белгилар (бадиий нут^ ва бошцалар)да эмас, балки ^аёт материалининг э^тимоллик ва зарурият та- лабига кура ало^ида, ижодий ташкил этилишида кура- ди. Бу энг аввало, асарнинг сюжета ёки фабуласи ри- вожини таъминловчи муайян композиция ор^али юзага чи^ади. Ривоят ?^ам узининг бутун ривожланишида ички бирликка эта булиши, «битта ва шу билан бирга яхлит во^еанинг тасвири булиши лозим. Сунгра, ^одисалар- иинг цисмлари шундай тузилиши лозимки, бирон цисм алмаштирилганда ёки олиб ташланганда яхлит нарса узгариб кетсин ё з^аракатга келсин» (8-боб). Поэзия ягона ва яхлит жонли вужудга ухшатилади ва шука^а- лнгидан у ^зига хос ^узур багишлай олади (23-боб). Аристотель «поэтик» (яъни ижодий) организм во^елик- ии цайд этиш эмас, балки ижоддир дейди ва шу фикрни т^айта-^айта эушоя цилади.
Аристотель шоирдан эзугимоли булган нарсани акс эттириш билан бирга асарнинг мутаносиб булишини ^ам таъминлашни талаб ^илади. Чунки «г^залликнинг асосий шакллари — бу макондаги тартиб, мутаносиблик ва ани^ликдир»1, «г^заллик \ажм ва тартибдан келиб чи^ади» (7-боб). Г^залликнинг Аристотелнинг «Сиё- сат»ида2 бирмунча узгачарок; шаклда берилган ва Пла-
(15- боб) —деб ёзади у. Шунга мое ^олда во^еаларнинг табиий о^ими сабабли оммада ажабланиш пайдо бул- ганда, ^одисаларнинг узидан келиб чи^адиган «билиб ^олишни» афзал куради. Аристотель эстетик зав^нинг узинн бадиий асарнинг гузал шакли таъсири билангина эмас, балки аввало билиш берадиган ^узур билан бог- лайди. Унинг фикрича, одамлар илк билимларни ухша- тиш (тасвир)дан оладилар; иккинчидан, ухшатиш сама- ралари ^аммага завц беради... Бунинг сабаби шундаки, билим олиш файласуфларгагина эмас, балки бошк,а ки- шиларга ^ам жуда ё^ади»,— деб ^исоблайди у (4-боб). Бадиий ^ацик;ат, эзгулик ва гузаллик ^адимги мутафак- кирнинг эстетик царашларида бир-бири билан ало^а- дорликда талцин ^илинади. У тасвирланган характер- ларни купро^ уларнинг ахло^ий томонидан бах;олайди, ахло^сизларини цатънй цоралайди. Бош^а томондан, санъатдаги идеаллаштириш, унинг фикрича, характер- ларнинг ^а^оний булишига зид келмаслиги лозим. «Ях- ши портрет усталаридан урнах олишимиз керак,— дейди у трагик ^а^рамон образини яратиш тугрисида,— порт­рет усталари одамларнинг узига хос индивидуал хусуси- ятларини тасвирлашар экан, муайян мавжуд кишиларга Ухшатишади ва айни вацтда чиройлироц цилиб ишла- шади. Шоир ^ам шундай. У, характерида жа^ли тезлик, бегамлик ва шу каби камчиликлари мавжуд одамларни тасвирлар экан, уларни цандай булса шундай (жахл- дор, бегам цилиб) ва айни чогда гузал одам ^илиб кур- сатади» (15-боб).
Шуни хам назарда тутиш керакки, Аристотель «поэ­зия» ва «поэтика» деганда мутло^ шеърий ижодни анг- ламайди. У ёзувчилар хусусида тухталар экан, шеър ижодкорлари ва ёзувчиларни, шеър ва прозани эмас, балки шоир ва тарихчиларни, поэзия ва тарихни циёс- лайди. У 9- бобнинг бошланишида «тарихчи ва шоир бири вазндан фойдаланиши, бошцаси эса фойдаланмас- лиги билан фар^ланмайди. Геродот асарларини шеърга
ларига эътицод аллацачон йуцолганди, (унинг узи «Поэ- тика»да худолар мавжудлигини инкор этувчи Ксенофан- га эътироз билдирмаган эди). Биро^ бу далил принци- ииал а^амиятга ^ам эга. Шунинг узи билан поэзиянинг хал?; эъти^оди ва нацлларидан халк, психологиясини акс эттириш учун фойдалакиш ЛУ^УКИ борлиги тасдик- ланади. Аристотель трагедияларни турларга булар экан, ацлга сигмайдиган нарса х,айрат цузготишини, ажойиб парса эса кунгилли булишини ва бинобарин, бу нарса- лар поэзияда узини о^лаганини таъкидлайди. Сюжетида ажойиботлар, фантастика, у дунёдаги, Аиддаги (18- боб) воцеалар тасвирланган трагедияларни зътироф этади. Боинга ^риида бу санъатда ёлгонга йул ^уйиш мумкинлиги («Гомер бошцаларни ёлрон нарсани ь;ан- дай ёзишга ургатади»— 24-боб) ^ацида муло^аза юри- тади.
Шундай бу'лса-да, буларнинг бари Аристотелни санъ­атда ^аццонийликнинг душмани деб ^исоблашга ^еч ^ан- дай асос бермайди. У санъатнинг мо^иятини, ю^орида айтганимиздек, ^ацицатни билишда деб ^исоблайди. Санъатнинг ^аци^атга олиб борадиган ягона йулини эса — э^тимоллик ёки зарурият асосида булиши мумкии булган инсон характери ва ^атти-^аракатларининг тас- вирланишида к^ради. Санъатда у ёлронга (агар бу ёл­рон шундай тасвирлашга кумаклашса ё хала^ит этмаса) йул 1$яди. Бундай х;олда бадиий асар мантиций жи^атдан ютцизади, лекин бадиий ^ацицат ва бадиий таъсир со.\а- сида ютади. Манти^сизликни «одамлар шундай дейиша- ди» деб о^лашга турри келади. «Яна шу маънода тушуниш керакки, а^лга т^рри келмайдиган нарса ^амиша ^ам ман- тиеда зид булавермайди» (25- боб.) Аристотель харак- терларнинг ^ац^онийлигини, хатти-^аракатларнинг изчиллигини ёцлайди. «Хатто тасвирланган шахснинг но- изчил булиши, шу характердаги шахснинг барча ишла- рига ноизчиллик хос булиши мумкин. Аммо характер- жинг мана шу ноизчиллиги ^ам изчил булиши зарур»
ни тасвирлайди. Трагик цаз^рамон тугрисида эса Арис­тотель «Поэтика»нинг 13—15 бобларида яхлит, энг з^изи- царли кузатишларни баён з^илади.
Табиийки, Аристотель уз олдига бадиий метод маса- ласини цуймаган. А. С. Ахмановнинг шу нашрдаги ма- з^оласи бу з^аз^да батафсилроц тасаввур беради. Аристо­тель тасвирловчи санъатлар тугрисидаги умумий тасав- вурдан келиб чиз^иб, улар тарихининг узига маълум тазк-" рибасини умумлаштиради. \ар х,олда у «Поэтика»да шоир уз ижодида энг яхши натижаларга эришиш учун ^андай усулларни цуллаши кераклиги тутрисида гапи- ради. (25- боб шунга багишланган.) «Чунки шоир рас- сом ё з^андайдир бошца санъаткор сингари ухшатувчн- дир,— дейди Аристотель,— бундай та^дирда у албатта уч нарсадан з^айси биринидир тасвирлаши зарур. У нар- саларни в^андай булса шундай ёки улар з^авузда одамлар айтганидай, ёхуд уйлаганидай, ёки улар цандай булиши керак булса, шундай тасвирлаши лозим». Аристотель агар тасвирлаш санъатининг табиати ва хусусан, муайян жанр табиати бузилмаса (гарчи) бунда айрим деталлар сох.аси- да зооида бузилса-да), шу уч з^олатнинг з^аммасини вузнуний з^исоблайди. «Агар шоир ургочи охунинг шохлари йузути- гини билмаса бу унчалик катта хато эмас. Аммо (шохи йуцлигини) билса зуам уни ёмон тасвирласа — каттаро^ хатодир,— дейди у ва давом этади.— Шоир з^аётда з^ан- дай булса шундай тасвирламабди, деган таънага эъти- роз билднриб шуни айтиш мумкинки, шоир з^аётда з^ан- дай булиши кераклигини (з^ам) тасвирлайди: Софокл узи айтишича, одамларни цандай булиши керак булса шундай тасвирлаган, Еврипид эса з^андай булса ушандай тасвирлаган: ...Мабодо иккала .уэлат хам назарга олинма- са, «одамлар шундай дейишади, деб в^уя цолиш керак». Аристотель цадимги грек санъатининг мифологии асо- сини тушунтириш ва унинг зузнунийлигини эътироф этиш, поэзияни з^имоя цилиш мацсадида охирги далил («шундай дейишади») ни келтиради, чунки Олимп худо-
предметига берилган бу таъриф ^атъий догматик руада эмас. Масалан, трагедияда даракат биринчи уринга чи- туади, ^аракат эса, фаол шахслар томонидан юзага ке- лади. Фаол шахслар характери ва фикрлаш йусинига ^а- раб, ^андайдир булади. Худди шунинг учун, биз иш-\а- ракатларни з^ам ^андайдир деб атаймиз» («Поэтика», б). Шунинг учун шоирлар характерларни з^ам шу иш- х.аракатлар орзуали курсатишади». (Уша жойда). Шун- дай булса-да, Аристотель характер ва иш-э^аракатнинг узвий алодадорлигини афзал з^исоблаб, во^еанинг узи- нигина тасвир этишга асосланган трагедия булиши эз^- тнмол деб уйлайди. «Воцеасиз яшай олмаган трагедия аксинча, характерларсиз яшай олган булур эди». Арис­тотель замонидаги трагедияларнинг к^’пчилик з^исми, унинг гувоз^лик беришича шундай эди з^ам. У шунга мо- нанд з^одисанинг рассомликда з^ам мавжудлигини з^айд этади: у бир рассом (Полигнот)ни «характерларнинг ута яхши рассоми» деб атайди, шу билан бирга, унинг суз? ларича, бошда рассом (Зевксид) характерларни мутлоц тасвирламайди.
Аристотель санъатнинг моз^иятини з^амма жонли до- дисалар цувиб чидарилган схоластик мавз^умлик к^ри- нишида эмас, аксинча барз^аёт ва з^аракатчан борлиц тарзида тасаввур этди. У санъат предметининг ранг-ба- ранг жанрлар ва турли муаллифларда учрайдиган хос- ликларини тадциц дилди. Жанр хусусиятларини у авва- ло тасвирланган кишиларнинг у ёки бу сифатларида курди: «Асар з^аз^рамоилари биздан яхшироц ёки биздан ёмонроц ёки хатто биздек буладилар»I. (2- боб.) Жанр тафовутлари з^ам шундан келиб читали: комедия ва па­родия энг ёмонларни, ^аз^рамонлик эпоси энг яхшилар-
да булиши мумкин булган у.мумий хусусиятларни на- зарда тутмодда.
Аристотель «Метафизика» асарида санъатни кенг маънода тасаввур этиб, санъатдаги умумийлик хусусида- дуйидагича мулодаза юритади: «Кишилардаги тажриба» хотира туфайли пайдо булади. Муайян бир нарса хусу- сидаги хотиралар силсиласи одибатда битта тажриба адамиятига эга булади. Бир данча кузатишлар тажри- бани ухшаш нарсаларга нисбатан муштарак дараш хо- лига келтиргандагина санъат асари пайдо булади. Ма- салан, Каллийга фалон касаллик вадтида аллакандай дори ёрдам берди, бу нарса Платокга ва шунингдек куп- гина бошда кишиларга дам ёрдам берди дейиш, бу — тажрибанинг ишидир. Шу дори фалон касаллик вадтида бир турдаги барча ухшаш кишиларга, масалан, флегма­тик ё холерикларга кучли безгак вадтида ёрдам беради, деб дисоблаш, бу — санъатнинг нудтаи назаридир. Гап шундаки, тажриба — якка нарсани билишдир, санъат эса — умумий нарсани билишдир» (1, 1). Бир турдаги нарсалар ичидаги умумийлик тушунчаси бу уринда биз типик деб атаган тушунчага ядиндир. Аристотель энди умумийлик тушунчасини ухшатувчи санъатларда, дис- ман булса-да, поэзияда дамма нарсаларга бефард иш- латмайди, балки инсон характерининг у ёки бу типи хусусида дуллайди. «Поэзияда дандайдир характер,— дейди у «Поэтика»да,—эдтимол ё зарурият туфайли бун- дай ёки ундай су'злаши (иш дилиши) керак. Мана шуни умумийлик дейилади. Поэзия дадрамонларни номлаш ордали умумийликка интилади. Алкивиадникг нима дил- гани, унга нима булгани эса, бу—якка додисадир». Ин­сон характери бу ерда ранг-баранг куринишларда, ин- соннинг узи эса, унинг булиши эдтимол ё зарурият днч собланган даракатларда даралади; Аристотель гарчи инсон ва ижтимоий мудитнинг узаро муносабатларини очиб беришдан узод булса-да, инсонни «сиёсий дайвон» деб атайди. Файласуф томонидан санъатнинг асосий 6* 83
тив тасаввурлари ёки во^еликнинг у'зидаги объектив зарурият асосида ^айта гавдалантириш ор^али каКиКат‘ га етишадилар... Санъат юз бериши мумкин булган ^аи- дай воцеани тасвир этади? Аристотель бу саволга йул- йулакай жавоб беради (жавоб унингча уз-узидан аён булади), «...Акс эттирувчилар фаол шахсларни тасвир- лайдилар, шахслар эса яхши ёки ёмон булишлари мум­кин. Негаки, характер деярли ^ар доим шунга боглик, чунки ^амма одамлар характерларидаги яхшилик ёки ёмонлик жи^атидан фар^ланадилар...» Санъат уз асар- ларида одамларнинг э^тимол тутилган, муайян ахлоций сифатларга эга булган характер ва даракатларини гав- далантиради ва бинобарин уларни яратган ижодкорда ва уни идрок этувчи оммада узига тааллуцли муайян муносабат уйротади.
Аристотелнинг санъат предметига дойр бу тадци^о- тини назарга олсак, унинг «поэзия купрок умумий, та- рих эса якка нарса тугрисида с^злайди» ва шунинг учун «поэзия тарихга Караганда фалсафийрок ва жиддийрок,- дир», деган маш^УР тезиси кам тушунарли б^либ цола- ди. Чернишевский аллацачон рус удувчиларига тушун- тирганидек, бу уринда ran аввало тарихчилар каКиДа бормо^да. Антик тарихчилар Уз асарларида купинча ху- сусий-тарихий факт ва вокеалар каКиДа Кикоя цилишар- ди. Уларнинг асарлари козирги маънодаги илмий тарих булмай, купрок солномаларга ухшаб кетар эди1. Бош^а жи^атдан эса, Аристотель поэзияга нисбатан цуллаган умумийлик фан булиб хизмат циладиган умумийлик эмас. Аристотель бу ерда одамларнинг характерлари ва хулк-атворидаги умумий хусусиятларни, субъектив та- саввурлар ёки объектив зарурият туфайли инсон каёти-
воп А Петровскийнинг бу фикрларида мантикца зид Уринлар ягяпп-,г,’?/Т^рХ’ * *иан’ Арриан кабн антик давр тарихчиларининг «обланган0ЛДНЙ йилнома эмас, балки бадиий проза намунаси x«-
га купро^ «ту димок;» (грекча — «поэт», «пойэтес» — ту- цувчи) сузи мос тушади. Бизда з^ам илгари «т^цимоц» с|зи «адабий ижод» маъносини англатар эди, з^озир бу суз камситиш оз^ангида ^улланилади.
Худди шунингдек, таъкидлаш керакки, Аристотель, тилида санъат (тэхнэ) сузи жуда кенг маънода, з^ай- калтарошлик, шеърият, музика, меъморлик санъатлари ^аторида тиббий, математик ва з^оказо санъатлар маъ- носида з^ам ишлатилади. Биз санъат сузи билан шунча- лик куп маъноларни боглашга куникмаганмиз.
Хар з^олда Аристотель Платон изидан Узича бориб, поэтикага нафис санъатлар деб аталган узига хосликни курсатувчи фавдулодда зарур принципни олиб кирди. Бу принцип—мимесис, тацлид, кайта гавдалантнриш- дир. «Эпик ва трагик поэзия, шунингдек, комедия ва дифирамбик поэзия, авлетика ьа кифаристиканинг катта цисми — бу з^аммаси, умуман айтганда, тасвирлаш, ух* шатиш санъатларидир» — дея поэзия з^а^идаги муло\а* заларини бошлайди. Шу уринда цайд этилган санъат­лар, шунингдек, кейинро^ эслаб утилган з^айкалтарош- лик, рассомлик, актёр уйини каби санъатлардан врач- лик ёки архитектурани ажратиб курсатади. Аристотел- нинг фикрнча ухшашини яратувчи санъатлар бошца санъатлар каби, «з^а^и^ий а^л-идрокка хос ижоддир», уларнинг ижодкорлари узгаларнинг асарларидан фарц- ланувчи кашфиётларини бунёд ^илишда мутлоц эркин- дирлар. Бугина эмас, оригинал асар яратиш имконияти тасвирлсвчи санъат учун з^а^и^атни билишнннг алохида^ узига хос ^онуни булиб з^олади. Агар фан, Аристотель фикрича, умумий ва зарурий \з долина мавжуд булгазг нарсаларни цатъий мантилий шаклларда текширса, санъат <цацицатан булиб утган воцеа з^ацида эмас, бал­ки юз бериши мумкин булган воз^еа з^а^ида, бинобарин юз бериши эз^тимол ёки зарурий булган воз^еа» з^ацида сузлайди. Шундай з^илиб, ухшашини яратувчи санъатлар юз бериши мумкин булган во^еани одамларнинг субъек-
лигича долган. Унинг бизга маълум булган тскстида эса, купрок трагедия ва эпик поэзия текширилади. Бунинг сабаби шуки, «Поэтика»нинг охири йук, унинг бизгача етиб келган текстида эса тушиб долган уринлар, яккол маъно бузилган жойлар учрайди. Ни^оят, бундан таш- Кари «Поэтика»иинг баъзи цисмларидаги баёнда фикр- лар киёмига етказиб сайцал берилмаган, деган тасаввур Колдирувчи мантиций тар^оцлик ди^атни узига торта- ди. Табиийки, муаллифга, айни^са антик муаллифга $’3 фикрини бизнинг ма^садимизга мувофик булган изчил- лик ва силсила билан ифода килиш талабини цуйишга з^ацимиз йук- Бирок, КаР э^олда, «Поэтика»даги баён усули го^о шу кадар мавкумки, бу нарса Аристотель фикрларини турли даврларда узбошимчалик билан тур- лича ша^рлашга олиб келган ва олиб келмокда. 20-— 22 ва 25- боблар «Поэтика» текстидаги ноаникликнинг ёр- Кин мисоллари булиб хизмат кила олади. «Поэтика»нинг энг яхши мутахассисларидан бири булган Б. И. Ординс- кий уз вактида 25- бобни «коникарли изоклаюдан бош тортган, бу боб бизга мутлок бузилган холда етиб кел- ганлигини таъкидлаган эди.

6-212

81



^ар колда «Поэтика»нинг бизгача етиб келган текс- тининг камма уринларда кам мукаммал, тугал эмасли- гига карамай, бу асар Аристотелнинг адабнёт назарияси хусусйда мулоказа юритиш учуй асосий манба булиб Колади.
Энди бу назарий каРашлаРни шарклашга киришиш- дан олдин, бизнинг терминологиямизда бадиий ижод ка- Кидаги фан маъносини англатувчи поэтикани Аристотель Кандай тушунганлигини аниклашимиз керак.
Бу суз кадимги грек тилида, хусусан Аристотелда ко- зиргидек маънога эга эмас. Аристотелда поэтика поэзия какидаги фанни эмас, «суз санъати», «бадиий (поэтик) ижод» ёки «поэзия санъати» маъноларини англатади. Грекча«пойэтикэ» («пойэо» — ясамок, ижод килм0Ю маъносини ифодаловчи биргина суз йук- Бундай маъно-
ажралиб туради; бундам таш^ари Платон поэзиянинг э^еч дандай дик; дат га молик назариясини яратмади дам. Бошда адабнй асарлар, шунингдек, Демокритнинг «Поэ­зия тугрисида» трактати, Аристотелгача ва унинг дав- рида софистларнинг суз санъати дадида яратган тадди- дотлари ва бошда изланишлар масаласида шуни айтиш керакки, улардан фадат арзимас парчаларгина бизгача етиб келган. Шунингдек, бу асарларнинг айримлари да- димгн муаллифларнинг таддидотларида фадат эслаб утилади, холос.
Шундай дилиб, Аристотель «Поэтика»си биз учун Грециянинг классик даврига мансуб булган, бадиий суз санъати ёхуд поэзия назарияси масалаларини тартибли баён дилишга багишланган ягона обида булиб долади.
Аммо бу обида дам Аристотель нашр эттирмодчи булган тарзда етиб келмаган булса керак. Бу, «Поэти- ка»нииг текстидан дам ва бошда ишонарли маълумот- лардан дам куриниб туради. Масалан, Аристотель уз «Сиёсат»и (8-китоб, 7-боб, § 4, 1341 в)да шундай ёза- ди: «...Биз покланиш сузидан нимани англашимиз дади- да фадат умумий ишоралар билан чекланамиз, бу ма­салами поэтика т^грисидаги асарда хийла муфассал ойдинлаштиришга даракат диламиз». Бу ваъда, бизнинг- ча ваъдалигича долади, гарчи «Поэтика»нинг 6- боби бошланишида покланиш (катарсис) тугрисида сузлан- са-да, бу масалага анидлик киритилмайди. Лекин, Арис- тотелнинг поэтик санъат тутрисидаги асари нашрга тай- ёрлангани унинг «Риторика»си (3-китоб 18-боб, охи- ри)даги сузларидан дам куриниб туради. «Поэтикада биз алладачон дазилнинг куринишлари нечталиги; дар ким узи учун яродлисини танлаб олиши мумкинлиги, улардан бири озод киши учун яродли эканлиги, бошдаси бундай эмаслигини айтдик». Вадоланки, «Поэтика»нинг бизга­ча етиб келган текстида дазил тугрисида гапирилмайди. Муаллиф томонидан'«Поэтика»нинг бошланишида бел- гиланган мадсад-вазифа дам бнзнингча, бажарилмагаи-
тугри, ^араши з^ам биз учун жуда улкан аз^амиятга эга- дир.
Аристотель асаридан санъатнинг узок; тарацциёт та- рихи даврида пайдо булган х,амма назарий муаммо- ларга ва айницса ^озир му^окама этилаётгаи ва текши- рилаётган масалаларга тулиц жавоб излаш албатта бе^уда булур эди. Эндиликда фа^ат тарихийадабий жи- з^атдан цизи^иш тугдирувчи айрим уринларгина эмас, балки поэтик ижоднинг Аристотель яратган умумий манзараси з$ам бизни туда ^оництира олмайди. Антик тафаккурга берилган характеристикани Энгельс бундай давом эттирган: «Бирок; бу ^араш, гарчи бутун ^одиса- лар манзарасининг умумий характерини тугри пай^аса з^ам, бу манзарани ташкил этган айрим томонларни изо^лаш учун з;ар з;олда кифоя ^илмайди; биз эса, бу айрим томонларни билмас эканмиз, умумий манзара з;ам бизга равшан эмасдир»I. Поэтик ижоднинг цадим- ги мутафаккир гавдалантирган умумий тасвиридаги та- рихий шароитдан келиб чиц^ан ноани^лик унинг клас­сик тад^и^оти аз^амиятини бир оз булса дам камсит- майди.
Аристотель назарияси фа^атгина унинг шахснй куза- тишлари ва бадиий адабиёт асарларини урганишгагина эмас, балки унинг замондошлари ва ундан олдин утган кишиларнинг адабиёт назарияси буйича олиб борган текширишларига з^ам асосланган. Ленин биз Аристотел- нинг бу масалага багишланган асарлари асосан унинг («Поэтика» ва «Риторика»си)ни ундан олдин утган ки- шилар ва унинг замондошлари асарлари билан муайян даражадагина ^иёслашимиз мумкин. Чунки у асарлар сацланиб ^олмаган. Бу жиз^атдан Платон асарлари мус- таснодир. Аристотель уз асарларини яратишда з^амма- дан кура купроц Платон асарларига суянган. Бироц Аристотель санъатга бадо беришда Платондан мутла^о
баён этади. Аристотель сузларининг маъноси ва моз^ия- тини унинг «Поэтика»сида, шунингдек адабий ижодга мурожаат ^илган бош^а асарларида Гомер ва трагик- лар асарларида ^андай булса, худди шундай явдол изо^- лайди, шунингдек суз санъаткорларига Аристотель цуй- ган талаблар з^ам бизга бадиий ижодни бош^арувчи цо- нунларни тад^и^ этишда ёрдам беради. Бу к;онунларнинг яшовчанлик доираси эса фа^ат цадимги дунё билан чек- ланмайдн, чунки жаз^он адабиёти ранг-баранг булишига ^арамай уларнинг моз^ияти узгармасдан цолади. Зеро Аристотель санъатнинг з^а^и^ий мазмуни — инсон з^аёти ва жонли борли^ з^исобланади. Санъат мазмуни, Черни- шевский курсатганидай, «санъаткор учун материал ва намуна булиб хизмат цилиши лозим» булган инсон з^аё- ти ва жонли борлицдир.
Шундай булса-да, антик фалсафанинг хусусиятлари ва умуман ^адимгиларнинг дунёни идрок этишдаги узи- га хослигини эътиборга олиш керак, бу Аристотель «Поэтика»сига з^ам тааллуцлидир. Бу ^зига хосликни Ф. Энгельс жуда яхши тавсифлаган. «Биз табиатни ёки ннсоният тарихини, ёхуд узимизнинг маънавий фаолия- тнмнзни фикран назардан кечирганимизда, энг аввал алоца ва узаро таъсирларнинг бир-бирига бениз^оя чир- машиб кетган манзараси куз олдимизга келадики, бу манзарада з^еч нарса з^аракатсиз ва узгармасдан к;ол- майдя, з^амма нарса з^аракат ^илади, узгаради, пайдо булади ва йуцолади. Шундай цилиб аввал биз умумий бир манзарани курамиз, бунда жузъий нарсалар з^озир- ча озми-купми орцага чекиниб туради... Дунё тугриси- даги ибтидоий, содда, лекин аслида тугри булган бу караш ^адимги грек философиясига хос эди»I. Аристо- телнинг санъатга, поэзия хусусиятлари ва поэтик ижод- нинг турли жанрларига булган худди шундай, асосан
гуси эстетик ^арашлар учун з^ам асос булиб хизмат этишга арзийдиган асар» деб з^акдоний ба\олар экан, Аристотелни «Эстетик тушунчаларни биринчи марта мус- та^ил системага солиб баён этган, царашлари 2000 йил- дан ортиц з^укм суриб келган» сиймо сифатида курса- тади. \
"В. И. Лениннинг цадимги мутафаккирнинг «Метафи- зика»сидан олган уз таассуротлари ифодаланган «^ад- дан таш^ари ^изи^арли, район, содда (янги) философия билан таништирадиган ва баёнларда схоластика билан алмаштириладиган з^аракатсиз якунларга эга булган бир талай нарсалар ets»1 деган сузларини бутунлай Аристо- телнинг «Поэтика»сига нисбатан з;ам айтиш мумкин.
Дарз^а^и^ат, «Поэтика» барз^аёт, минг йилликлар оша етиб келган идрокнинг самимийлиги сацланган ва оз^ори тукилмаган, з^озир з^ам поэтик ижод назариясига хизмат эта олувчи асардир. В. И. Ленин таъкидлагани- дек, Аристотелнинг «Мантиц» асаридан «з^амма излаш- ларни, шубз^аларни, масалаларни цуйиш усулларини чи- цариб ташлаб, уни улик схоластикага айлантирганлар»I II. «Поэтика» з^ам шундай ^исматга учради. У куп асрлар давомида цадимгиларнинг узига хос дунё^арашларига бутунлай ёт булган догматик назарияларнинг келиб чи- ^ишига манба булди.


дафтарлари,
Аристотелнинг «Поэтика»сидаги фикр ва хулосалар- нинг улкан а^амияти шундаки, у уз назариясини алла- цандай мавз^ум мулоз^азаларнинг натижаси сифатида эмас, аксинча грек адабиёти асарларини (эпос, драма, нотицлик санъати), ижоднинг бопща з^амма куринишла- рини синчиклаб урганиш ор^али яратди. Аристотель барз^аёт санъат асарларидан келиб чициб мулоз^аза юри- тади, шунинг учун з^ам санъатнинг з^аётий меъёрларини

Download 341,71 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish