Аргументлаш ва билимлар тараккиётининг мантиқий шакллари аргументлаш (далиллаш)

ИШЧИ ГИПОТЕЗА:

• Ишчи гипотеза – тадқиқотнинг дастлабки босқичида илгари суриладиган тахмин бўлиб, ўз олдига ўрганилаётган ҳодисанинг сабабини аниқлашни мақсад қилиб қўймайди; у фақат кузатиш ва эксперимент натижаларини тасвирлашга, тартибга солишга ёрдам беради.
• Шундай қилиб, гипотеза фикрларимизнинг қурилиши, билимларимизнинг мавжуд бўлиш ва ривожланиш шаклидир.

НАЗАРИЯ:

• Назария – маълум бир предмет соҳасига оид тушунчалар, қонунлар, гипотезалар, ғояларни системага солиб, у ҳақида яхлит тасаввур ҳосил қиладиган, янги фундаментал умумлашмалар яратишга олиб келадиган, шу соҳадаги ҳодисаларни тушунтириш, олдиндан кўриш имконини берадиган ишончли билимдан иборат.

НАЗАРИЯ ТУРЛАРИ:

• ҚУЙИДАГИЛАР:
• 1. Тажриба билан иш кўрадиган фанларнинг мазмундор назариялари.
• 2. Гипотетик-дедуктив (ёки ярим аксиоматик) назариялар.
• 3. Аксиоматик назариялар.
• 4. Формаллашган назариялар.

«МАЗМУНДОР» НАЗАРИЯЛАР:

• «Мазмундор» назарияларда маълум бир соҳага оид фактлар системага солинади, умумлаштирилади ва тушунтирилади. Улар асосан тажриба натижалари, эмпирик материалларга таянади, уларни таҳлил қилади, тартибга солади ва умумлаштиради. Ана шунинг учун ҳам уларни «тажрибага таянувчи назариялар», деб аташади.

ГИПОТЕТИК-ДЕДУКТИВ НАЗАРИЯЛАР:

• Гипотетик-дедуктив назариялар табиёт-шуносликда учрайди. У турли хил мантиқий кучга эга гипотезалар системасидан иборат бўлиб, унда мантиқан кучлиларидан мантиқан кучсизроқлари дедукция қилинади. Гипотетик-дедуктив системани гипотезалар занжири (иерархияси) тарзида олиб қараш мумкин. Бунда эмпирик асосдан узоқлашган сари гипотезанинг кучи ортиб боради.

АКСИОМАТИК НАЗАРИЯЛАР (СИСТЕМАЛАР):

• Аксиоматик назариялар (системалар) да назария элементларининг катта қисми кичкина бошланғич асосдан – асосий аксиомалардан дедуктив йўл билан келтирилиб чиқарилади. Аксиоматик назариялар математикада қурилади.

ФОРМАЛЛАШГАН НАЗАРИЯЛАР:

• Формаллашган назариялар мантиқда кенг қўлланилади. Бунга мисол қилиб мулоҳазалар мантиғи, предикатлар мантиғини кўрсатиш мумкин. Шунингдек, у математикада ҳам учрайди.

НАЗАРИЯЛАР:

• Назариялар - тафаккурнинг структураси ва қонуниятларини яхши билиб олишга имкон беради.