Арабов Н. У. – Самду ―Инсон ресурсларини бошқариш‖ кафедраси профессори и ф. д. Артиков З. С. – Самиси ―Тармоқлар иқтисодиѐти‖ кафедраси мудири, доц в. б

n
t
ичбр
i
Т
ж
H
I
C
R
1
.
бунда R
ж
– жамоа ишбай нархи (сўм, тийин); Н
ич
бр
– бригаданинг маҳсулот 
ишлаб чиқариш нормаси; С
тi
– ишчининг тариф ставкаси (сўм, тийин); n – 
бригада ишчилари сони. 
Иш ҳақини ҳисоблашнинг иккинчи варианти бажариладиган ишнинг 
сермеҳнатлиги калькуляциясига асосланган. Жамоа ишбай нархи бундай ҳолда 
бригада бажарган ишлар мажмуига кирадиган алоҳида иш турларининг 
операциялар бўйича нархлари суммасидан иборатдир. Бригаданинг умумий иш 

---

ҳақи тайѐрланган маҳсулот миқдори (бажарилган иш бирлиги) учун умумий 
жамоа нархи ҳосиласи сифатида аниқланади, кейин эса ҳар бир ишчининг 
разряди ва ҳисобот даврида у ишлаган ҳақиқий вақтни ҳисобга олган ҳолда 
бригада аъзолари ўртасида тақсимланади. 
Бригада иш ҳақининг тарқалган тақсимлаш усулларидан бири қўшимча 
ҳақ коэффициенти ѐрдамида тақсимлашдир. Бундай ҳолда ҳар бир ишчининг 
иш ҳақини ҳисоблаш усули қуйидагилардан иборат бўлади: а)ҳақиқатда 
ишлаган вақт учун бутун бригада иш ҳақининг тариф ставкаси суммаси 
аниқланади; б)қўшимча ҳақ коэффициенти аниқланади, бунинг учун жамоа 
нархлари бўйича бригаданинг ҳақиқатда олган иш ҳақи тариф ставкаси бўйича 
иш ҳақи суммасига бўлинади; в)ҳар бир ишчининг ҳақиқий иш ҳақи ҳисоблаб 
чиқилади: унинг ишланган вақт учун тариф бўйича иш ҳақи қўшимча ҳақ 
коэффициентига кўпайтирилади. 
Жамоа иш ҳақини тақсимлаш усули ҳам қараб чиқилган усулга анча 
яқиндир, бу усул билан I разрядга доир келтирилган иш соатлари сони ва 
ишнинг бир соатига I разряд бўйича ҳақиқатда тўланадиган ҳақ ҳисоблаб 
чиқилади. Мазкур усул бўйича иш ҳақини тақсимлаш учун дастлаб бригаданинг 
ҳар бир аъзоси ишлаган соатлар ва умуман бригада ишлаган соатлар сони 
аниқланади. Бунинг учун ҳар бир ишчи ишлаган соатлар сони унинг разрядига 
тўғри келадиган тариф коэффициентига кўпайтирилади. Олинган натижалар 
жамланади. Сўнгра бригаданинг ҳақиқатда ишлаган иш ҳақи суммаси 
бригаданинг 1 разряд бўйича келтирилган иш соатлари миқдорига бўлиш билан 
келтириб ўтилган бир соат ишга тўғри келадиган ҳақиқий меҳнат ҳақи миқдори 
аниқланади. Ниҳоят, бир соатга тўланган ҳақиқий ҳақ миқдорини ҳар бир 
ишчининг 1 разряд бўйича ишлаган соатлари сонига кўпайтириш йўли билан 
уларнинг ҳақиқий иш ҳақи аниқланади. 
Жамоа иш ҳақини бригада аъзолари ўртасида тақсимлашда вужудга 
келадиган асосий муаммо ҳар бир ишчининг бригада ишининг умумий 
натижасига шахсий ҳиссасини янада тўлароқ ҳисобга олишдан иборатдир. 
Бригада иш ҳақини тақсимлашнинг қараб чиқилган усуллари буни шундай 
ҳолда ҳисобга олиши мумкин: агар ҳар бир ишчи ўзининг малакасига тўғри 
келадиган мураккабликдаги ишни бажариш керак бўлса, бригада ҳар бир 
аъзосининг меҳнат унумдорлиги тахминан бир хил бўлса. Бироқ амалда ҳамиша 
ҳам шундай бўлавермайди. Ишчиларнинг умумий бригада ишига якунларига 
қўшган алоҳида ҳиссаси кўпинча бирмунча фарқ қилади, ишланган вақт ва 
разряд бир хил бўлганда, иш ҳақи ҳам бир хил бўлади. бу ҳол бригада иш 
ҳақини тақсимлашнинг одатдаги усулларига тузатиш киритиш зарурлигига 
олиб келади. 
Тузатиш киритиш усулларидан бири ишбай қўшимча ҳақни ва 
бригаданинг жамоа мукофотини иштирок этиш коэффициентлари ѐрдамида 
тақсимлашдир, улар бригаданинг айрим аъзолари умумий топшириқни 
бажаришда қандай иштирок этганлиги даражасини ифодалайди. Иштирок этиш 
коэффициентлари бригаданинг ўзи томонидан ойлик иш якунини чиқариш 
вақтида ҳисоблаб чиқиш тартибида белгиланади, ҳисоблаш меҳнатга ҳақ тўлаш 

---

тўғрисидаги Низомда белгиланган бўлиб, у ходимлар билан иш берувчи 
ўртасида келишиб олинган бўлади. 
Иштирок этишнинг ўртача коэффициенти бир деб қабул қилинади. Унинг 
пасайиши одатда меҳнатга бепарволик билан қараш, бригада бошлиғининг 
топшириғини бажармаслик, меҳнат унумдорлигининг пастлиги, меҳнат ва 
технология интизомини бузиш, хавфсизлик техникаси қоидаларига риоя 
қилмаслик ва бошқа сабаблар билан боғлиқдир. Иштирок этиш 
коэффициентини ошириш шундай ҳолларда қўлланади: ишчи бригаданинг 
бошқа аъзоларига нисбатан меҳнат унумдорлигида анча юқори натижага 
эришади, бир-бирига яқин касбларни (операцияларни) ўзлаштириб олади, 
ишлаб чиқариш топшириқларини бажаришда ташаббус кўрсатади, ишининг 
сифати юқори бўлади. амалда иштирок этиш коэффициентлари бригадаларда 
белгиланади ва кўпинча 0,8-1,5 атрофида бўлади. Ишланган вақт учун тариф 
иш ҳақи одатда кафолатланади, қўшимча ҳақ миқдори эса иштирок этиш 
коэффициентига мутаносиб равишда аниқланади. шундай бўлиши керакки, 
белгиланган барча иштирок этиш коэффициентларининг суммаси бригада 
аъзолари сонига тенг бўлиши зарур, акс ҳолда тақсимланган иш ҳақининг 
миқдори ѐзилган иш ҳақи миқдорига тенг бўлмаслиги мумкин. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай (аккорд) тизимида аккорд топшириққа 
кирган муайян ишлар мажмуини бажарганлик учун тўланади, айрим 
операциялар ва иш турларининг бажарилиши ҳисобга олинмайди. Аккорд 
наряд бўйича иш ҳақи суммаси калькуляция асосида ҳисобланади. У вақт 
(маҳсулот ишлаб чиқариш) меъѐрини ва мазкур мажмуага киритилган иш 
турлари нархлари ҳисобга олади. 
Аккорд меҳнат ҳақи тўлаш одатда ишчилар жамоаси (бригада, звено) 
учун жорий қилинади ва ҳақиқатда пировард меҳнат натижаларига қараб 
меҳнатга ҳақ тўлаш жамоа тизимининг бир варианти сифатида қаралади. Айни 
вақтда у меҳнатга ишбай ҳақ тўлашнинг бошқа турларидан шу билан фарқ 
қиладики, иш ҳақининг умумий миқдори бажарилган иш учун ишчига 
олдиндан, иш бошланмасдан эълон қилинади. 
Аккорд ҳақ тўлашнинг татбиқ этилиши одатда ишлаб чиқариш 
топшириғини бажаришнинг муайян муддатини белгилаш билан боғлиқдир. 
Аккорд нарядини олган ишчи иш ҳажмини яққол тасаввур қилади ва 
бажарадиган иши учун оладиган ҳақини ва уни бажариш муддатини билиб 
олади, бу эса ишларни бажариш муддатини қисқартиришдан манфаатдорликни 
оширади. Ҳақ тўлашнинг мазкур тизими ишлаб чиқариш цикли узоқ давом 
этадиган тармоқларда (кемасозликда), шунингдек ишларни бажариш муддатини 
қисқартириш ҳал қилувчи роль ўйнайдиган ҳолларда (масалан, йирик ишлаб 
чиқариш агрегатларини шошилинч таъмирлашда) мақсадга мувофиқдир. 
Аккорд ҳақ тўлашдан фойдаланиш учун қурилишда анча қулай 
имкониятлар мавжуд. Бунга халқ хўжалигининг мазкур тармоғи учун хос 
бўлган меҳнатни ташкил этишнинг жамоа шакли ва қурилиш ишларини 
жадаллик билан олиб бориш зарурлиги ѐрдам беради. Аккорд ишлаб чиқариш 
топшириғи бажарилишида атмосфера шароитларининг ѐмон келиши туфайли 

---

бутун-бутун сменаларда иш тўхтаб қолиши мумкин. Бундай ҳолларда 
топшириқни бажариш муддати узайтирилиши, кўрсатиб ўтилган танаффуслар 
аниқ ҳисобга олиниши мумкин. 
Агар аккорд топшириқни бажариш учун узоқ муддат талаб қилинса, 
ишчиларга мазкур ҳисоб даврида бажарилган иш ҳажмидан келиб чиқиб аванс 
берилади. Узил-кесил ҳисоб-китоб топшириқда кўзда тутилган барча ишлар 
якунлангандан кейин амалга оширилади. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг бевосита ишбай тизими шундан иборатки, 
ходимнинг иш ҳақи унинг шахсий ишлаб чиқариш нормасига эмас, балки 
бошқа ходимлар меҳнатининг натижаларига боғлиқ бўлади. Ҳақ тўлашнинг 
бундай тизими иш нормалари бажарилишини ҳисобга олиш қийинроқ бўлган 
ѐрдамчи ишларни бажарувчи ходимлар учун татбиқ этилади, лекин асосий 
ишбай ишловчи ходимлар ишлаб чиқариш нормаларининг бажарилиши 
уларнинг меҳнати натижаларига боғлиқ бўлади. Бевосита ишбай тизим бўйича, 
масалан, асбоб-ускуналарни созловчилар, транспорт ишчилари (ҳайдовчилар, 
кирачилар, юк ташувчилар) меҳнатига ҳақ тўланади, улар деталларни цехлар 
ўртасида ва цехлар ичида ташиш ишларида банд бўладилар, шунингдек 
кўприкли кран ҳайдовчилари ва стропальчилар меҳнатига ҳам шу тизим бўйича 
ҳақ тўланади. Меҳнатга бевосита ишбай ҳақ тўлашдаги нархлар қуйидаги 
формула билан аниқланади: