Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
10.4.
 
Yer shari aholisi bandligi va mehnat resurslari taqsimlanishi 
 
O‗zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligidan farqli o‗laroq, xalqaro 
statistikada mehnatga layoqatli aholining yosh chegarasi 16-64 yosh qilib 
belgilangan. Bu yoshdagi kishilar guruhi yer shari aholisining 2/3 qismiga yaqinini 
tashkil etadi. Biroq, dunyoning turli mintaqalarida ushbu ko‗rsatkich o‗zaro farq 
qiladi. 10.2-jadval ma‘lumotlaridan ko‗rinib turibdiki, bu sohadagi eng quyi 
ko‗rsatkichlar Afrika mintaqalariga tegishli (Shimoliy Afrika bundan mustasno). 
Agar bu jarayonlar alohida mamlakatlar misolida o‗rganilsa, ko‗rsatkichlar yanada 
pastroq ekanini guvohi bo‗lamiz. Xususan, Burkina-Faso, Malavi, Zambiya, Chad, 
Uganda, Nigyer kabi davlatlarda mehnat resurslari salmog‗i jami aholining 

---

216 
yarmidan ham kamrog‗ini tashkil etadi. Buning sababi, mazkur mamlakatlarda 
aholi tabiiy o‗sishining yuqoriligi va kuchli «demografik portlash‖ jarayoni ro‗y 
berayotganligi bilan bog‗liq.
10.2-jadval 
2017 yilda dunyoning yirik mintaqalarida mehnatga yaroqli yoshdagi aholi 
ulushi, foizda 
Yirik mintaqalar nomi 
jami aholiga nisbatan, % da 
Dunyo bo‗yicha 
65 
Shimoliy Afrika 
62 
G‗arbiy Afrika 
53 
Sharqiy Afrika 
53 
Markaziy Afrika 
52 
Karib rayoni 
64 
Janubiy Amerika 
65 
G‗arbiy Osiyo 
62 
Markaziy va Janubiy Osiyo 
63 
Janubi-Sharqiy Osiyo 
65 
Sharqiy Osiyo 
71 
Shimoliy Yevropa 
66 
G‗arbiy Yevropa 
66 
Sharqiy Yevropa 
70 
Janubiy Yevropa 
67 
Avstraliya va Okeaniya 
66 
BMTning 
«
Population Refyerence Bureau. World Population Data 2017
»
ma‘lumotlari asosida tuzildi. 
Aksincha, Sharqiy Osiyo (71%) aholi tarkibida mehnat resurslari ulushini 
yuqoriligi bilan ajralib turadi. Mazkur mintaqada aholi soniga ko‗ra dunyoda 
birinchi o‗rinni egallovchi Xitoyning joylashganligi va unda tug‗ilishni cheklash 
yuzasidan olib borilayotgan faol demografik siyosat natijalari buning sababidir. 
Bundan tashqari, Fors ko‗rfazida joylashgan davlatlar – Baxrayn (76%), Quvayt 
(75%), Qatar (82%), BAAda (80%) ham mehnat resurslari salmog‗i katta. Xozirgi 
paytda jahon bozorida uglevodorod resurslariga bo‗lgan talabning ortishi 
iqtisodiyoti neft qazib chiqarishga ixtisoslashgan ushbu mamlakatlarning gullab-
yashnashiga olib keldi. Iqtisodiy va demografik rivojlanish teskari mutanosiblikda 
ekanligi bizlarga yaxshi ma‘lum. Shunga ko‗ra, mazkur davlatlarda tug‗ilish 
darajasi yil sayin pasayib bormoqda. 

---

217 
Iqtisodiy o‗sish jarayonlari jamiyatdagi bir qator miqdor va sifat 
o‗zgarishlar orqali ro‗y beradi. Bular orasida aholi bandligi bo‗yicha iqtisodiyot 
tarmoqlari tarkibidagi o‗zgarish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyoti tez 
yuksalayotgan mamlakatlar uchun bandlik va yalpi mahsulot ishlab chiqarish 
tarkibida qishloq xo‗jaligi salmog‗ining pasayishi xosdir.
Ma‘lumotlar shuni ko‗rsatadiki, AQSHda 1920 yilda 70 foiz ishchi kuchi 
qishloq xo‗jaligida faoliyat yuritgan, 1940 yilda 20 foizga tushib qolgan, 2000 
yildan u 3 foiz atrofida. Yaponiyada qishloq xo‗jaligida band bo‗lgan ishchi kuchi 
salmog‗i 1879 yildagi 72 foiz o‗rniga, 1930 yilda 30 foizga, 1990-yillarda 8 foizga 
tushdi. Belgiyada 1846 yilda qishloq xo‗jaligida 51 foiz ishchi kuchi band bo‗lgan 
bo‗lsa, bu ko‗rsatkich 1947 yilda 12,5 foizni, 1970 yilda 7 foizni tashkil etdi. Bu 
raqamlar shuni ko‗rsatadiki, mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasi u yerdagi aholi 
bandligining tarmoq tarkibi bilan uzviy bog‗liq. Bu fikrlarni quyidagi jadval 
ma‘lumotlari ham tasdiqlaydi (10.3-jadval).