|
15.3.
Respublikaning demografik vaziyati
O‗zbekiston hududlarida XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida
tug‗ilish yuqori darajada bo‗lgan. Oilada farzandlar tug‗ilishi nazorat etilmagan,
ya‘ni cheklanmagan. Soddaroq qilib aytganda, har 1000 ta aholi bir yilda tug‗ilish
45-55 taga teng bo‗lgan. O‗sha davrlarda respublikada qishloq turmush tarzining
keng tarqalganligi (XX asr boshlarida O‗zbekiston aholisining 80 foizi
qishloqlarda istiqomat etishgan) qizlarning nihoyatda erta turmush qurishi, bolalar
(ayniqsa, bir yoshgacha bo‗lgan) o‗limining yuqoriligi kabi omillar oilalarda
farzandlar tug‗ilishini cheklanmasligiga olib kelgan.
Mazkur davrlarda O‗zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning og‗irligi
sabab, aholi o‗limi, ayniqsa, ayollar va bolalar o‗limi juda yuqori bo‗lgan. Chunki,
aholining og‗ir turmush sharoiti, tibbiy xizmatlarning yetishmasligi, o‗limning
ko‗pligi, aholi o‗rtacha umr ko‗rish davrining qisqarishiga olib kelgan. O‗tmishda
O‗zbekiston aholisining o‗rtacha umr ko‗rish davri 32 yosh bo‗lgan bo‗lsa, 1989-
1990 yillarda bu yosh ko‗rsatkichi 69,3 yilga, 2016-2017 yilda 71,1 yilga, shundan,
ayollarda bu davr oralig‗ida 72,4 yildan 75,1 yilga, erkaklarda esa 66,1 yildan to
70,6 yilga ko‗tarildi.
O‗zbekistonda yangi iqtisodiy islohotning joriy etilishi, xo‗jalikning hamma
sohalarida
bozor
munosabatlarining
shakllanishi,
xususiy
xo‗jalik va
tadbirkorlikning
keng
tarqalishi,
xorijiy
sarmoyalar
asosida
qo‗shma
287
korxonalarning barpo etilishi va rivojlanishi o‗lkaning demografik vaziyatiga ham
ma‘lum darajada ta‘sir etdi. Avvalo aholining ijtimoiy tarkibida o‗zgarishlar yuz
byerdi. Sotsialistik tuzumda faqat ishchi, xizmatchi va dehqon oilalari bo‗lgan
bo‗lsa, endilikda oilaning ijtimoiy doirasi kengayib, «mulkdor», «tadbirkor»,
«fyermyer», «savdogar» oilalari paydo bo‗ldi. Tabiiyki, bu oilalar O‗zbekistonda
istiqomat etuvchi hamma aholini qamrab ololmaydi. Boshsacha aytganda, hamma
oilaning ham «mulkdor», «tadbirkor», «fyermyer» oila bo‗lishiga imkoniyati
mavjud emas. Respublikada esa bunday oilalarning salmog‗i hali ancha yuqoridir.
Bularga qishloqlarda istiqomat etuvchi aholi oilalari, davlatning byudjet
tashkilotlarida mehnat qiluvchi ishchi, xizmatchi oilalari kiradi. Ushbu oilalar bilan
«mulkdor», «fyermyer» va «tadbirkor» oilalarning turmush tarzida keskin
tafovutlar paydo bo‗ldi.
O‗zbekistonda ko‗plab korxonalarning davlat tasarrufidan chiqarilishi,
respublikada byudjet imkoniyatlarining cheklanishi davlat tashkilotlaridagi
mehnatkashlar oilasining iqtisodiy imkoniyatlariga birmuncha salbiy ta‘sir etdi.
Undan tashqari, O‗zbekistondagi juda ko‗p korxonalar sobiq, SSSR davrida
boshqa respublikalar sanoat tizimlari bilan bog‗liq holda ishlagan. O‗zbekiston
Markaz iqtisodiyotini faqat xom-ashyo bilan ta‘minlab to‗rgan. O‗zida tayyor
maxsulot ishlab chiqarish juda cheklangan darajada bo‗lgan. Sanoat uchun kerak
bo‗lgan ishlab chiqarish vositalari boshqa respublikalardan keltirilgan.
SSSR parchalangach, O‗zbekistonga kerakli sanoat vositalarini beruvchi
respublikalar o‗z mahsulotlari narxlarini juda ko‗tarib yubordilar yoki butunlay
byermay qo‗ydilar. Natijada, O‗zbekistonda qator sanoat korxonalari o‗z
faoliyatlarini to‗xtatishga majbur bo‗ldilar. Bunday korxonalarda mehnat qilib
oilasini boquvchi ko‗plab ishchilar ishsiz qolishga yoki vaqtincha bepul mehnat
ta‘tiliga chiqishga majbur bo‗ldilar.
Umuman, respublika o‗z ehtiyojlarini ta‘minlash uchun ko‗plab yoqilgi,
texnologiya, hatto ba‘zi oziq-ovqat mahsulotlarini ham chet eldan qimmat narxda
olib kelishga majbur bo‗ldi. Bunday holatlar O‗zbekistonda narx-navoning
ko‗tarilishiga, pulning qadrsizlanishiga va respublikaning moliyaviy ahvolining
288
birmuncha keskinlashuviga sabab bo‗ldi. Natijada, birinchi navbatda inson
iste‘moli va yashashi uchun zarur bo‗lgan oziq-ovqat mahsulotlari va qurilish
matyeriallari narxi nihoyatda ko‗tarilib ketdi. Bu hol aholining davlat tomonidan
ijtimoiy muhofaza etilishiga qaramay, qator iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi.
Bunday qiyinchiliklar faqat davlat maoshi bilan yashovchi, mehnat yoshiga
etmagan farzandlari ko‗p oilalarda, yosh oilalarda, ko‗pbolali oilalarda yaqqol
sezila boshladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
