Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
1.2 . Aholi geografiyasining shakllanish bosqichlari 
 
Aholini  o‘rganish,  u  haqida  bilimlar  to‘plash  juda  qadimiy  tarixga  egadir. 
Antik  davrga  oid  qo‘lyozmalarda  dunyodagi  turli  davlatlar  tabiati,  aholisi, 
xo‘jaligi,  shaharlari,  aholining  turmush  tarzi,  urf-odatlari  haqida  sayohatchilar, 
savdogarlar,  elchilar hikoyalari  asosida  to‘plangan  ma’lumotlar  uchraydi.  Bunday 
qimmatli  tarixiy  asarlarga  I  –  asrda  Strabon  tomonidan  (17  kitob)  yaratilgan 
“Geografiya”,  II  –  asrdagi  Ptolimeyning  “Geografiyasi”  misol  bo‘la  oladi.  Yer 
kurrasida  aholi  soni  va  ularning  yashash  maskanlari  ko‘payib  borishi  bilan  aholi 
haqidagi  bilimlar,  ularni  o‘rganuvchi  fanlar  geografiyasi  ham  kengayib  bordi. 
Fanlarning  dastlabki  tasnifi  eramizdan  oldingi  384-322  yillarda  Aristotel 
tomonidan  yaratilgan  bo‘lib,  unda  mantiq,  fizika,  biologiya,  falsafa  etika, 
sotsiologiya,  siyosat,  tarix  kabi  fanlar  o‘rin  olgan  edi.  Undan    keyingi  davrlarda 
fanlar  diffyerensiyasi  kuchayib,  uning  tasnifi  yana  ham  mukammallashdi,  bir 

---

 
15 
qancha  fan  majmuasi  shakllandi.  Akademik  B.M.Kedrov  tasnifiga  ko‘ra,  fanlar 
falsafa  fanlari,  matematika  fanlari,  tibbiy  va  texnik  fanlar  hamda  ijtimoiy  fanlar 
majmuasiga  ajratildi
1
.  Mazkur  fanlar  tasnifida  aholini  o‘rganish  asosan  ijtimoiy 
fanlar majmuasidan o‘rin olgan.  
 
Aholi geografiyasi ijtimoiy fanlar majmuasiga kiruvchi iqtisodiy geografiya 
bag‘rida  shakllandi.  XVIII  asrlarda  geograflar  aholini  o‘lkashunoslik  doirasida 
o‘rgangandilar.  Keyinchalik  aholi  geografiyasi  tadqiqotlari  takomillashib, 
rivojlanib  borgach  u  (sotsial)  ijtimoiy  geografiya  predmetiga  aylandi.  Aholi 
geografiyasining  alohida  fan  sifatida  shakllanishi  XIX  –  asrning  oxirlaridan 
boshlanadi.  Ushbu  davrda  geografiya  tarkibidan  “Antropogeografiya”    maktabi 
ajralib  chiqdi.  Uning  asoschisi  nemis  geografi  F.Ratsel  edi.  U  o‘zining 
“Antropogeografiya”  asarida  antropogeograflarning  asosiy  vazifasi  “shaxs  va 
xalqning  ruhi  hamda  jismiga  tabiat  ta’sirini  o‘rganishdir”,  deb  belgilaydi.    Ular 
nafaqat insoniyat, hatto davlatlarni rivojlanishi ham tabiat qonunlari asosida sodir 
bo‘ladi, degan g‘oyani ilgari suradilar.  
 
Aholi  geografiyasini  shakllanishida  fransuz  geografi  Vidal  De  La  Blash 
tomonidan  yaratilgan  “inson  geografiyasi”  maktabi  ham  ahamiyatlidir
2
.  Mazkur 
maktab  vakillari  antropogeograflardan  farqli,  ularoq  aholi  va  tabiatning  o‘zaro 
munosabatlarini, hodisalarini o‘rganishda tabiiy omillar bilan bir qatorda iqtisodiy, 
tarixiy  va  psixologik  omillarni  ham  o‘rganish  lozimligini  ta’qidlaydilar.  Ana  shu 
maktab asosida aholi geografiyasining shaharlar geografiyasi, qishloq geografiyasi, 
migratsiya geografiyasi kabi tarmoqlari shakllandi. 
 
Aholi  geografiyasi  bugungi  kunda  o‘z  o‘rganish  predmetiga,  vazifalariga, 
ega alohida fan sifatida rivojlandi. Qator rivojlangan davlatlar oliy o‘quv yurtlarida 
aholi  geografiyasi  turli  yo‘nalishlarda  (demografiyaning  geografik  aspekti, 
shaharlar  geografiyasi,  migratsiya  geografiyasi,  aholi  geografiyasi  matematik 
modellar va hokazo) o‘qitiladi.  
                                                 
1
 Жекулин В.С. Введение в географию. - Ленинград. 1989, с. 32.    
2
 Шувалов Е.Л. География населения. -М., 1977, с. 3-5  

---

 
16 
 
Jahon  geograflari,  aholishunos  mutaxassislari  tomonidan  ilmiy  asarlar, 
darslik  va  o‘quv  qo‘llanmalar  yaratilgan.  Anglo-amerika  mutaxassislari 
D.Forrestyer  rahbarligida  “Geografiya  gorodov”,  “Dinamika  razvitiya  goroda”, 
B.Dj.Garkyer, D.Xarved, S.Gamilton, P.Xagget va boshqalar “Model v geografii”, 
fransuz  geograflari  tomonidan  “Ochyerki  po  geografii  gorodov”  shular 
jumlasidandir.  
 
Aholini  o‘rganish  uchun  rus  olimlari  tomonidan  ham  XIX  –  asrning  ohirgi 
choragi  va  XX  –  asrning  boshlarida  aholi  geografiyasiga  oid  qator  tadqiqotlar 
o‘tkazilgan.  1883  –  1885  yillarda  P.P.Semenov-Tyan-Shanskiy  rahbarligida  besh 
tomlik  “Geografichesko-statisticheskiy  slovar”  chop  etilgan,  bo‘lib,  unda 
Rossiyada  o‘sha  paytda  mavjud  bo‘lgan  barcha  shaharlar  va  qishloq  maskanlari 
ta’riflangan.  XIX  –  asrning  ohirgi  choragida  L.I.Mechnikov  tomonidan  yozilgan 
“Sivilizatsiya  i  velikie  istoricheskie  reki  (1889  g)”  kitobi  ham  aholi  geografiyasi 
bo‘yicha  bajarilgan  ahamiyatli  ishlardan  hisoblandi.  Unda  muallif  jamiyat 
rivojlanishini  va  madaniyatni  taqsimlanishida  suv  yo‘llarining  muhim  o‘rin 
tutishini  ifodalaydi.  Kitobda  insoniyat  jamiyatini  shakllanishida  Nil,  Tigr,  Efrat, 
Xind va Ganga, Xuanxe va Yansze daryolari tabiatning kompleks ta’sirining tahlil 
etgan.  
 
Iqlimshunos  A.I.Voeykov  1897  yilda  Rossiyada  o‘tkazilgan  aholi  ro‘yxati 
asosida  Rossiyaning  Yevropa  qismi  va  G‘arbiy  Sibirda  qishloqlar  shakllanishini 
hududiy tahlil etan. XX – asrning 40 yillaridan boshlab aholi geografiyasi iqtisodiy 
geografiyaning mustaqil tarmog‘i sifatida rivojlana boshladi. Bu borada R.M.Kabo 
va  N.N.Baranskiylar  tadqiqotlari  alohida  o‘rinni  egallaydi.  N.N.Baranskiy 
geografik  tadqiqotlarda  ishlab  chiqarishni  asosini  tashkil  etgan  ham  ishlab 
chiqaruvchi  kuch  ham  iste’molchi  sifatida  namoyon  bo‘lgan  aholini  o‘rganish 
lozimligini qayd etgan.  
 
Shaharlar 
va 
qishloqlar 
aholi 
maskanlarini 
o‘rganish  bo‘yicha 
YU.G.Saushkin, 
O.A.Konstantinov, 
V.V.Pokishishevskiy, 
V.G.Davidovich, 
I.M.Mayergoyz,  B.S.Xorev,  S.A.Kovalev,  N.I.Lyalinovlar  qator  tadqiqotlar  olib 
bordilar.  Aholi  manzilgohlari,  shaharlarini  o‘rganishga  bag‘ishlangan  ko‘plab 

---

 
17 
asarlar  rus  geograflari  tomonidan  ham  yaratilgan.  Ammo,  aholi  geografiyasi 
iqtisodiy  geografiyadan  mustaqil  fan  sifatida  ajralib  chiqishi  1940  yillarga  to‘g‘ri 
keladi.  Bunda  R.M.Kabo  va  N.N.Baranskiylarning  xizmatini  alohida  ko‘rsatish 
joizdir.  
 
Aholi  geografiyasi  rivojlanishing  dastlabki  yillarda  shahar  va  shahar  aholi 
manzilgohlariga  e’tibor  kuchaytirildi.  O.A.Konstantinov,  V.V.Pokishevskiy, 
YU.G.Saushkin,  keyinroq  V.G.Davidovich  va  boshqalar  shaharlarni  o‘rganishga 
muhim  hissa  qo‘shganlar.  Har  tomonlama  qishloq  aholisi  joylashishiga  ta’rifni 
N.I.Lyalikov  tomonidan  40-yillar  oxirida  birinchi  marta  byerildi.  Keyinchalik,  bu 
yo‘nalishga  S.A.Kovalev  o‘zining  juda  katta  mehnatlari  bilan  kirib  keldi.  Uning 
qishloq  aholi  manzilgohlarini  tipologiyalashtirish,  qishloq  aholisi  joylashuvida 
o‘ziga xos metodikalari, qishloq aholi manzilgohlari tizimidagi qator yo‘nalishlari 
shular  jumlasidandir.  Aholi  migratsiyasini  o‘rganish  V.V.Pokshishievskiy 
tomonidan  boshlangan  bo‘lib,  hozirgacha  aholi  geografiyasida  muhim  bir 
yo‘nalish, bo‘lim sifatida alohida mavqe’ini egallab kelmoqda.  
O‘zbekiston  hududida  ham  aholi  va  aholi  manzilgohlari  haqida  ma’lumotlar 
qadimiy 
qo‘lyozmalarda  manbalarda  mavjuddir.  Aholi  geografiyasining 
yo‘nalishiga  oid  tadqiqotlar  O‘zbekistonda  XX  –  asrning  ikkinchi  yarmidan 
boshlab takomillashib bordi. N.Ginzburg, G.Kovalev, O.Ata-Mirzaev, A.Soliev, X. 
Salimov,  A.Qayumov,  Z.Rayimjonov,  I.Safarov,  M.Bo‘rieva,  Z.Tojieva  kabi 
olimlar  olib  borgan  tadqiqotlar  shular  jumlasidandir.  Qayd  etilgan  tadqiqotlarda 
Respublikada  shaharlar  geografiyasi  va  shakllanishi  omillari,  urbanizatsiya 
jarayoni,  qishloq  joylarida  aholi  manzilgohlarini  shakllanish  hususiyatlari, 
joylashuvi, mehnat resurslari geografiyasi bilan bog‘liq muammolar o‘rganilgan.  
Aholi  geografiyasining  muhim  predmeti  bo‘lgan  aholining  takror  barpo 
bo‘lishi,  uning  demografik  omillari  va  hududiy  jihatlarini  o‘rganish,  aholi 
migratsiyasi  bo‘yicha  R.Ubaydullaeva,  M.Qoraxonov,  I.Mullajonov,  M.Bo‘rieva, 
L.Maksakova,  Z.Tojieva  va  boshqa  aholishunos  olimlar  tomonidan  o‘tkazilgan 
ilmiy izlanishlar natijalari ham qimmatlidir.  

---

 
18 
Bugungi  kunda  O‘zbekistonda  aholi  geografiyasi  tadqiqot  yo‘nalishlari 
bo‘yicha  tumanlar,  viloyatlar  doirasida  mukammal  tadqiqotlar  olib  borilmoqda. 
Oliy o‘quv yurtlarida geografiya va boshqa aholishunoslik fanlari tizimiga kiruvchi 
yo‘nalishlarda  mutaxassislar  tayyorlashda  aholi  geografiyasi  va  demografiya, 
bo‘limlariga oid kurslar o‘tkazilmoqda. Demografiya ham alohida fan sifatida o‘z 
shakllanish  va  rivojlanish  tarixiga  egadir.  Mazkur  fanning  tarixi  aholi  haqidagi 
ma’lumotlar, ya’ni demografik bilimlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liqdir.  
O‘zbekistonda  aholishunoslik  bo‘yicha  olib  borilayotgan  tadqiqotlar 
rivojlanishi  o‘z  tarixiga  egadir.  Respublikada  fan,  madaniyat  va  davlatchilik 
rivojlanishi  juda  qadimiy  tarixga  ega.  Yuqorida  demografik  bilimlar  to‘plash, 
asosan  davlatchilik  bilan  bog‘liq  ekanligi  haqida  fikr  yuritildi.  Demak, 
O‘zbekistonda  ham,  demografik  bilimlar  juda  qadimdan  mavjud  bo‘lgan.  Bular 
haqida  qadimiy  qo‘lyozmalar,  arxeologik  yodgorliklar,  qator  ilmiy  manbalar 
guvohlik  beradi.  Lekin  o‘lkada  maqsadli  demografik  tadqiqotla  o‘tkazish  asosan 
1960  yillardan  boshlanadi.  Ana  shu davrdan  to  hozirgi kunga  qadar  Respublikada 
juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan demogafik tadqiqotlar olib borilgan hamda shu 
sohada yirik mutaxassislar tayyorlangan.  
Demografiya  sohasida  erishilgan  yutuqlar ustoz  olim  M.K.Qoraxonov  nomi 
bilan  bog‘liqdir.  Olim  nafaqat,  O‘zbekistonda,  balki  Markazaiy  Osiyoda  yirik 
demografik  tadqiqotlar  olib  bordi.  Ushbu  hududning  XIX  asrning  ikkinchi 
yarmidan boshlab, demografik tarixini tikladi. Aholi o‘sishi, tug‘ilishi, o‘lim, nikoh 
va ajralish kabi demografik  jarayonlar xususiyatlarini o‘rgandi. Ular bilan bog‘liq 
omillar,  muammolarni  aniqlab  byerdi.  O‘rta  Osiyo  tarkibiga  kiruvchi 
respublikalarda  aholi  o‘sishi  prognozini  yaratishda  ilmiy  rahbarlik  qildi. 
M.Q.Qoraxonov o‘lkamiz aholisining miqdoriy rivojlanishi bilan bir qatorda uning 
sifatiy rivojlanishi sohasida ham yirik tadqiqot ishlarini olib bordi.  
Ustoz  rahbarligida  O‘zbekistonda  aholi  ma’lumotlilik  bosqichlari  bo‘yicha 
prognozi  ham  ishlab  chiqilgan.  Olimning  olib  borgan  tadqiqotlari  asosida 
monografiya,  risolalar  va  200  dan  ortiq  ilmiy  maqolalari  chop  etilgan.  Ustoz  o‘z 
ilmiy  faoliyatini  1960  yillardan  boshlab,  hayotining  oxirgi  damlarigacha 

---

 
19 
O‘zbekiston  Milliy  Universitetining  geografiya  fakultetida  olib  bordi.  Dastlab, 
respublikada o‘lka demografiyasini o‘rganuvchi ilmiy guruh tuzdi.  
1972  yilda  ana  shu  guruh  O‘rta  Osiy  Respublikalari  demografik  holati  va 
muammolarini  o‘rganuvchi  yirik  “Aholishunoslik  ilmiy-tadqiqot  laboratoriyasi”ga 
aylandi.  Ushbu  laboratoriyada  O‘rta  Osiyo  demografiyasini  o‘rganishga  doir 
chuqur,  tarixiy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  tadqiqotlar  olib  borildi.  Shuning  bilan 
birga, M.Q.Qoraxonov rahnamologida aholi muammolarini o‘rganuvchi yirik ilmiy 
maktab yaratildi. Ustoz maktabida shakllangan muttaxassislar bugungi kunda uning 
ishini  davom  ettirib,  jamiyat  taraqqiyotiga  molik  tadqiqotlar  olib  bormoqdalar. 
O‘lkamiz demografik tarixini va aholi muammolarini o‘rganishda R.I.Mullajonov., 
R.A.Ubaydullaeva.,  E.Ahmedov.,  O.B.Ota  –  Mirzaev.,  L.P.  Maksakova., 
A.S.Soliev.,  N.S.Ali  –  Qoriev.,  X.Salimov.,  M.R.Bo‘rieva.,  A.A.Qayumov., 
O.E.Yergashov.,  I.Safarov.,  O.  Saydaxmedov.,  Z.X.  Rayimjonov.,  R.J.Ortiqboev., 
Z.N.Tojieva  kabi  olimlar  olib  borgan  tadqiqotlar  ham  ustoz  M.Q.Qoraxonov 
boshlagan ilmiy izlanishlarni davomchisi sifatida e’tirof etish mumkin. 
M.Q.Qoraxonov  Toshkent  Davlat  universiteti  (hozirgi  O‘zbekiston  Milliy 
universiteti) qoshida O‘rta Osiyoda yagona bo‘lgan “Aholishunoslik ilmiy-tadqiqot