Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
157 
7-MAVZU. DUNYO AHOLISINING IRQIY TARKIBI 
 
Reja: 
7.1. Dunyo aholisi irqiy tarkibining turlari va xususiyatlari 
7.2. Irqlar geografiyasi 
 
7.1. Dunyo aholisi irqiy tarkibining turlari va xususiyatlari 
 
Irq-bu  kishilarning  tarixiy  tarkib  topgan  yirik  hududiy  guruhlaridir.  Irqlar 
kelib  chiqishiga  ko‘ra  bir  bo‘lib,  faqat  ba’zi  bir  tashqi  fiziologik  belgilariga- 
sochining shakli va rangi, tanasining rangi, ko‘zlarining  shakli,  yuz suyaklarining 
o‘lchamlari  va  ayrim  xususiyatlari,  burun,  lab  tuzilishiga  ko‘ra  farq  qiladi.  Bu 
irqlar  nasldan-naslga  o‘tadi.  Irqiy  belgilar  odam  zoti  paydo  bo‘lganidan  keyin 
yashash sharoitidagi tafovutlar ta’sirida vujudga kelgan. Odamlarning anatomik va 
fiziologik hamda ruhiy xususiyatlarida irqiy farqlar yo‘q. Irqiy tafovutlar jamiyat 
taraqqiyotiga ta’sir etmaydi
1
. Yer shari aholisi uchta asosiy irqqa bo‘linadi. Bular 
yevropeid,  mongoloid  va  negr-avstraloid  yoki  ekvatorial  irqlari.  Yirik  irqlar,  o‘z 
navbatida,  mayda  irqlarga  ham  ajraladi.  So‘nggi  yillarda  mutaxassislar  ekvatorial 
irqni ikki mustaqil – negroid va avstraloid irqlarga bo‘lishni taklif etmoqdalar.  
Irqlar  –  umumiy  irsiy  morfologik  va  fiziologik  belgilarga  ega  bo‘lgan, 
tarixiy  shakllangan  kishilar  guruhidir.  Ko‘pchilik  olimlar  irqlarning  kelib 
chiqishida  hozirgi  ko‘rinishdagi  inson  bitta  markazda,  ya’ni,  taxminan  O‘rta  yer 
dengizining  sharqi,  unga  qo‘shni  hududlar  –  Janubiy  Yevropa,  Shimoliy  va 
Sharqiy  Afrika  va  G‘arbiy  Osiyoda  paydo  bo‘lgan,  degan  g‘oyani  ilgari  suruvchi 
monotsentristik ta’limotni yoqlaydilar. Paleolit oxirida irqlar ikkita hudud – g‘arb 
(shimoli-sharqiy  Afrika  va  janubi-g‘arbiy  Osiyo)  va  sharqda  (janubi-sharqiy  va 
sharqiy  osiyo)  yuzaga  kelgan  bo‘lishi  mumkin.  Keyinroq,  insoniyat  yer  shari 
bo‘ylab tarqalib va o‘zaro qorishib, hozirgi qiyofadagi irqlar shakllangan. 
                                                 
1
 Ғуломов П. Жўғрофия атмалари ва тушунчалари изоҳли луғати. - Т., “Ўзбекистон”, 1994., 52-бет. 

---

 
158 
Katta  irqlar  to‘qnashgan  hududlarda  oraliq  va  aralash  irqiy  tiplar  vujudga 
kelgan.  Oraliq  irqlar  shu  darajada  uzoq  o‘tmishda  shakllanganki,  endilikda,  ular 
ikki  irqning  aralashishi  natijasimi,  yoki  katta  irqlarning  ular  bo‘lingungacha 
bo‘lgan xususiyatlarni o‘zida saqlab qolganini aniqlash qiyin. Aralash irqiy tiplar 
esa,  nafaqat,  qadimda,  shu  bilan  birga,  o‘rta  asrlarda  hamda  yangi  va  eng  yangi 
tarixda  yuzaga  kelgan.  Oraliq  irqlarning  tipik  vakillari  –  janubiy  Hindistonning 
dravid  tipi  hamda  sharqiy  Afrikadagi  efiopiya  tipi  hisoblanadi;  aralash  tiplarga 
Amerika metislari va mulatlarini kiritish mumkin. 
Negroid  irqi-Afrikada  joylashgan.  Negroidlar  uchun  qora,  jingalak  sochlar, 
qo‘y  ko‘z,  tez-tez  pigmentlashib  turadigan  tyeri,  zaif  yoki  o‘rtacha  rivojlangan 
uchlamchi  jun  qoplami,  o‘rtacha  chiqib  turgan  yonoq  suyagi,  oldinga  kuchli 
chiqqan  jag‘,  zaif  chiqib  turgan  keng  burun,  qalin  lablar  xaraktyerlidir.  Negroid 
belgilar  ko‘proq  Sahroi  Kabir  janubida  yashaydigan  xalqlar  uchun  xosdir.  Shu 
bilan birga, negroidlarga past bo‘yli Markaziy Afrika pigmeylari, bo‘yi nihoyatda 
past  bo‘lgan  negrillilar  hamda  negroid  (sochi  nihoyatda  jingalak)  hamda 
mongoloid  xususiyatlar  (qurigan  barg  rangidagi  sarg‘aygan  tyeri,  keng  yuz) 
qorishib ketgan janubiy Afrika bushmenlari va gottentotlari tegishlidir. 
Yevropeoid irqi-Yevropa, Shimoliy Amerika, Old Osiyo, Shimoliy Amerika 
va  Kanada,  Avstraliyaning  bir  qismi,  Yangi  Zelandiyada  keng  tarqalgan. 
Yevropeoidlar  turlicha  tusdagi  jingalak  yoki  to‘g‘ri  yumshoq  sochi,  sariq  yoki 
bug‘doyrang  tyerisi,  kuchli  rivojlangan  uchlamchi  jun  qoplami,  zaifroq  chiqib 
turgan  yonog‘i  va  jag‘i,  kambar  burni,  ingichka  yoki  o‘rtacha  qalinlikdagi  lablari 
bilan ajralib turadi. Yevropeoidlar asosan sochi va ko‘zining rangi bo‘yicha ikkita 
yirik  –  shimoliy  va  janubiy  guruhlarga  bo‘linadi.  Shimoliy  tarmog‘i  shimoliy 
Yevropani  egallaydi.  Janubiy  tarmog‘i  Yevropaning  janubi,  shimoliy  Afrika,  Old 
Osiyo  va  Shimoliy  Hindistondir.  Bular  o‘rtasidagi  farq  odamlarning  bo‘yi,  ko‘zi, 
sochi  va  tyerisining  rangida.  Shimoliy  tarmog‘idagilarning  bo‘yi  baland,  rangi 
tiniq,  qirra  burun  bo‘lsa,  janubidagilar  o‘rta  bo‘y,  to‘q  rang  va  to‘g‘ri  sochi, 
qoracha ya’ni, bug‘doy mag‘iz tyerisi bilan ajraladi. 

---

 
159 
Shimoliy  guruhga  tyerisi  kam  pigmentlashadigan  Skandinaviya  va  unga 
qo‘shni  hududlardagi  xalqlar,  bug‘doyrang  tyeri,  qorasoch,  qo‘y  ko‘z  xaraktyerli 
bo‘lgan  janubiy  guruhga  –  Janubiy  Yevropa,  Shimoliy  Afrika,  Old,  Markaziy  va 
Janubiy  Osiyo  xalqlari  kiradi.  Yevropaning  katta  qismi  oraliq  mintaqada  bo‘lib, 
undagi  xalqlar  Yevropeoid  irqining  na  shimoliy,  na  janubiy  guruhiga  mansub 
emas. Shimoliy va janubiy yevropeoidlar hamda oraliq guruhlar kishilarning bo‘yi, 
sochi  va  ko‘zining  rangi,  bosh  shakli  bo‘yicha  ko‘plab  kichik  irqlarga  ajratiladi. 
Shimoliy  guruh  tarkibida  –  atlantika-boltiq  va  belomor-boltiq  irqlari,  oraliq 
formalar  tarkibida  –  alp,  o‘rta  Yevropa,  Sharqiy  Yevropa  irqlari,  janubiy  guruh 
tarkibida  –  o‘rtayer  dengizi,  hind-afg‘on,  adriatika  (dinar),  old  osiyo  (armenoid), 
pomir-farg‘ona irqlarini kiritish mumkin. 
Mongoloid  irqi  ham  yevropeoid  irqi  singari  ikki  tarmoqqa  bo‘linadi: 
Shimoliy  va  Sharqiy.  Shimoliy  mongoloidlarga  mo‘g‘illar,  tungus-manchjur 
xalqlari  kirsa,  Sharqiy  mongoloidga  koreyslar,  Shimoliy  xitoylar  kiradi.  Negroid 
irqi asosan Afrikada keng tarqalganligi ayon, biroq ma’lum bir jihatdan ular AQSH 
va Karib havzasida ham uchraydi. Bu irqlar o‘rtasidagi farq unchalik katta emas. 
Janubi-Sharqiy  Osiy,  Avstraliya  va  Okeaniyada  negroid  irqiga  o‘xshash  odamlar 
yashaydi. Ammo ular ba’zi belgilariga ko‘ra negroidlardan keskin farq qiladi. Shu 
boisdan,  olimlar  bularni  to‘rtinchi  -  avstraloid  irqi,  deb  atashmoqda.  Dunyo 
aholisining  70  foizini  asosan  uch  irq  vakillari  tashkil  qiladi  (yevropyeoidlar-43,6, 
mongoloidlar-19,1,  negroidlar  6,6  foiz)  qolgan  30  foizi  aralash  va  boshqa  oraliq 
irqlarga to‘g‘ri keladi
1
.  
Mongoloidlar  uchun  to‘g‘ri  qattiq  qora  sochlar,  zaif  rivojlangan  uchlamchi 
jun  qoplami,  sariq  tusli  tyeri,  qisiq  ko‘z,  keng  yuz,  kuchli  chiqib  turgan  yonoq 
suyagi, past qansharli ingichka yoki o‘rtacha kenglikdagi burun, ko‘z qovog‘ining 
yuqori  qismini  ajin  qoplashi  xaraktyerlidir.  Kelib  chiqishi  va  ko‘pgina  belgilari 
bo‘yicha  ularga  Amerika  hindulari  yaqin,  biroq,  hindularda  umumiy  mongoloid 
qiyofa  yo‘qolib  ketgan,  epikantus  kam  uchraydi,  burni  cho‘zinchoq.  Osiyo 
mongoloidlari ikki, ya’ni matyerik va tinch okeani guruhlariga ajratiladi. Matyerik 
                                                 
1
 Брук С.И. Население мира: Этнодемографический спровочник.- М., 1981., с.113. 

---

 
160 
mongoloidlari  tinch  okeani  guruhidan  pigmentasiyaning  sustligi,  skelet 
massasining  kattaligi,  keng  yuzi  va  boshqa  belgilar  bilan  ajralib  turadi. 
Mongoloidlar  orasida  matyerik  va  tinch  okeani  guruhlari  xususiyatlarini  o‘zida 
birlashtirgan  hamda  o‘ziga  xos  belgilarga  ega  arktika  guruhi  (masalan,  burnining 
juda torligi) alohida o‘rin egallaydi. 
Tinch  okeani  guruhidan  janubda  malayya  irqi,  deb  ataluvchi,  biroq 
avstraloidlarning  juda  ko‘p  belgilari  (to‘lqinsimon  sochlar,  anchagina  qora  tyeri, 
qalin  lab,  nisbatan  keng  burun  va  h.k.)  uchraydigan  mongoloidlarning  janubiy 
guruhiga  mansub  xalqlar  yashaydi.  Ular  avstraloid  irqining  turli  guruhlari  bilan 
qorishishlari  tufayli,  hozirda  mongoloid  irqi  tarkibiga  kiritilmay,  mongoloid  katta 
irqining  Osiyo  tarmog‘i  va  avstraloid  irqi  o‘rtasidagi  oraliq  va  aralash  irqiy 
formalar,  deb  hisoblanmoqda.  Ta’kidlash  joizki,  boshqa  yirik  irqlarga  hamda 
ularning  oraliq  va  aralash  formalariga  nisbatan  tinch  okean  va  janubiy 
mongoloidlar orasidagi chegara to‘liq aniqlanmagan.  
Avstraloidlar  tyerisining  to‘q  rangi,  keng  burni,  ularni  negroidlar  bilan 
yaqinlashtiruvchi qalin lablari, biroq ulardan farqlantiruvchi to‘lqinsimon sochlari 
(avstraliyaliklar,  veddoidlar),  kuchli  rivojlangan  uchlamchi  jun  qoplami 
(avstraliyaliklar),  ba’zan  biroz  zaiflashadigan  pigmentasiya  bilan  ajralib  turadi. 
Boshqa  barcha  yirik  irqlardan  farqli  o‘laroq,  avstraloidlarning  alohida  guruhlari 
(Avstraliya  aborigenlari,  papuaslar  va  melaneziyaliklar,  veddoidlar  hamda 
negritoslar va aynlar) o‘z irqiy belgilari bilan ajralib turadi. Avstraliya aborigenlari 
pigmentasiya  bo‘yicha  negroidlarga,  sochining  shakli  va  uchlamchi  jun  qoplami 
rivojlanishi  bo‘yicha  –  yevropeoidlarga  yaqin.  Avstraloid  irqiga  mansub  belgilar 
yaqqol  namoyon  bo‘lgan  papuaslar  va  melaneziyaliklarning  sochlari  negroidlarga 
o‘xshash jingalak.  
Avstraloidlarga  o‘xshash  umumiy  jihatlari  ko‘p  bo‘lgan  veddoidlar 
o‘zlarining past bo‘yi, yuz tyerisining jun bilan kam qoplanganligi, qosh ustidagi 
suyaklari  va  keng  burni  bilan  ajralib  turadi.  Nihoyatda  past  bo‘yli  va  jingalak 
sochli  negritoslar  va  aynlar  genetik  jihatdan  boshqa  avstraloidlarga  bog‘liq 
bo‘lsalarda,  o‘zlarining  tashqi  ko‘rinishi  bo‘yicha  ulardan  keskin  farqlanadi. 

---

 
161 
Ularda  deyarli  barcha  katta  irqlarning  ma’lum  xususiyatlari  o‘z  aksini  topgan 
(yevropeoidlardan  –  yorqin  rangli  tyeri  va  juda  kuchli  rivojlangan  uchlamchi  jun 
qoplami, avstraloidlardan – keng burun va nishab peshona hamda mongoloidlardan 
–epikantusning mavjudligi). Odatda mongoloid, avstraloid va yevropeoid irqlariga 
mansub  belgilari  bo‘lgan  Madagaskar,  Gavayi,  Polinyeziya  va  Mikronyeziya 
aholisining aralash irqiy tiplari (Madagaskar aholisi uchun – negroid ham) alohida 
ajratiladi. 
Turli  irqiy  guruhlarga  mansub  yuqorida  ko‘rsatilgan  tashqi  farqlardan 
tashqari,  ularda  fiziologik  va  biokimyoviy  jihatdan  tafovutlar  ham  mavjud. 
Jumladan,  turli  irqlar  qon  guruhi,  tishlarining  joylashuvi,  ta’m  bilishi,  oqsil 
zardobi,  rang  turlarini  ajratishi  (daltonizm)  va  h.k.  xususiyatlar  bilan  ham  bir-
biridan farqlanadilar.