Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
 

---

 
123 
5-MAVZU. DUNYO AHOLISI TAKROR BARPO BO‘LISHI. AHOLI 
TAKROR BARPO BO‘LISHINING TURLARI. DEMOGRAFIK O‘TISH 
Reja: 
5.1. Aholi takror barpo bo‘lishi mohiyati, ma’zmuni va unga ta’sir etuvchi omillar 
5.2. Aholi takror barpo bo‘lishining turlari va o‘tish bosqichlari 
5.3. Dunyo aholisi takror barpo bo‘lishining geografik xususiyatlari 
 
5.1. Aholi takror barpo bo‘lishi mohiyati, ma’zmuni va unga ta’sir etuvchi 
omillar 
 
Aholining  takror  barpo  bo‘lishi,  jamiyat  davomiyligini  ta’minlovchi  asosiy 
jarayon bo‘lib, tug‘ilish va o‘lim jarayonlari natijasida, inson avlodining muntazam 
yangilanib  turishidir  yoki  bir  avlod  vakillarining  o‘rniga  ikkinchi  bir  avlod 
vakillarining  kelishi,  avlod  almashinishidir.  Avlodlar  almashinishi  davomida 
(aholining  takror  barpo  bo‘lishi)  uning  soni,  yosh  va  jinsiy  tarkibi  o‘zgaradi. 
Avlodlar almashinuvi, aholi tabiiy o‘sishi hajmini aniqlash, har bir avlod o‘rtacha 
umr ko‘rishi, tug‘ilish va o‘lim jarayonlari yig‘indisi aholining tabiiy harakati yoki 
takror barpo bo‘lishi deyiladi. Aholining takror barpo etilishi bevosita va bilvosita 
aholining  tug‘ilishiga,  o‘limiga  va  tabiiy  o‘sishiga  bog‘liq.  Jamiyatda  avlodlar 
almashinadi,  aholi  takror  barpo  bo‘ladi,  natijada,  aholi  soni  o‘sadi.  Aholi  takror 
barpo bo‘lishiga ko‘plab omillr ta’sir ko‘rsatadi. Bular quyidagilar: 
1.  Tabiiy-biologik; 
2.  Ijtimoiy-iqtisodiy; 
3.  Ijtimoiy-madaniy; 
4.  Psixologik; 
5.  Demografik. 
Tabiiy-biologik  omil  aholi  takror  barpo  bo‘lishida  muhim  omillardan  biri. 
Yer  yuzi  aholisi  turli  tabiiy  sharoitda  yashaydi,  tug‘iladi  va  o‘ladi.  Insonning 
tug‘ilishi  va  o‘lishi  kabi  bilogik  hodisa  ekan,  u,  tabiiy  sharoit  bilan  uzviy 
bog‘liqlikdadir. 

---

 
124 
 
Jamiyat  davomiyligini  ta’minlovchi  inson  ijtimoiy-iqtisodiy,  ijtimoiy-
madaniy va psixologik omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. 
Aholi  tabiiy 
o‘sishi  uning  jinsiy,  yosh  tarkibi,  nikoh  va  ajralish  jarayonlari  ham  muhim 
hisoblanadi.  Bularning  barchasi  demografik  omillar  sirasiga  kiradi.  Ma’lumki, 
tug‘ilish qanchalik ko‘p bo‘lsa, aholi soni o‘sib boradi, aholi tarkibida bolalar va 
yoshlar  miqdori  oshadi  yoki  aksincha,  tug‘ilish  kamaysa,  jinsiy  tarkibdagi 
buzilishlar  ro‘y  byersa  aholi  yosh  tarkibida  qariyalar  midori  oshadi  va  hokazo. 
Yuqoridagi omillar aholi takror barpo bo‘lishiga bir xil ta’sir etmaydi.