|
14.2. Qishloq aholi manzilgohlarini o‘lchami bo‘yicha tavsiflash
O‘tgan asrning ikkinchi yarmidayoq qishloqlarda ishni tashkil etish
maqsadida G‘arbda nemis geograflari V.Kristallyor va A.Lyosh “markaziy
o‘rinlar” g‘oyasini o‘ylab topishgan edi. Ularning g‘oyasiga binoan, shu rayondagi
boshqa barcha aholi manzilgohlarini xizmatlar va mahsulotlar bilan ta’minlaydigan
aholi manzilgohi markaziy o‘rinda bo‘lishi lozim. Eng kichik markaziy joy, deb
aholisi 1000 kishidan iborat, kunlik ehtiyoj uchun kichik bozor, militsiya
uchastkasi, mayda ustaxonalari bor posyolkani hisoblashdi. Navbatdagi yirikroq
markaziy joyda bank, boshlang‘ich maktab, kutubxona, ixtisoslashgan do‘konlar
joylashadi. Har bir keyingi markaziy joy bajaradigan funksiyasiga ko‘ra eniga va
bo‘yiga kengayib boravyeradi yoki bu aholi manzilgohlarida turli soha va
tarmoqlarning murakkab tizimlari o‘rin olgan bo‘ladi.
Qishloq
aholi
manzilgohlarini
klassifikatsiyalashganda
aholiyligi
ko‘rsatkichidan foydalaniladi. S.A.Kovalyov tomonidan qishloq aholi
manzilgohlari aholiyligiga ko‘ra quyidagicha klassifikatsiyalangan (1963. 36 bet).
1) aholisi 10 kishidan kam aholi manzilgohlari (yakka hovli, yakka yashash
joyi);
2) 100 kishigacha yashovchilari bor kichik aholi manzilgohlari;
3) 200-500 kishigacha, bunga fyermyer xo‘jaligi, bir xo‘jalik brigadasi
misol bo‘la oladi;
4) 1000-2000 aholisi bor qishloq aholi manzilgohi, bular endi nisbatan yirik
hisoblanadi. Xo‘jalik markazi, qishloq markazi misol bo‘la oladi;
277
5) 3000-5000 aholisi bor yirik qishloq aholi manzilgohlari. Bularga shahar
darajasidagi qulayliklarga ega aholi manzilgohlarini kiritish mumkin.
Qishloq aholi manzilgohlarini geografik tadqiq etishda ularda yashovchi
aholi soniga, o‘sishi, joylashishi, zichligi va taqsimlanishiga alohida e’tibor berish
talab etiladi. Demografik jarayonlarni aholining mexanik harakati, tarkibi kabi
xususiyatlarini ham tahlil qilish aholi geografiyasining muhim vazifalaridan
biridir. Aholisining rivojlanishi va joylanishiga daxldor jarayonlarni geografik
nuqtai-nazardan o‘rganish o‘sha hududdagi qishloq aholi manzilgohlari ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotini belgilash, muammolarini hal etish imkonini beradi. Bundan
tashqari, qishloqlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ularning iqtisodiy geografik
o‘rni muhim o‘rin tutadi. Holbuki, qishloq aholi manzilgohlari aholisi hayotida
uning ahamiyati shaharlar singari o‘ta yuqori emas.
Qishloq aholi manzilgohlari, ayniqsa qishloq xo‘jaligi uchun yer hosildorligi
alohida rol o‘ynaydi. “Qishloqlar shaharlarga nisbatan tabiiy sharoit bilan
chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Modomiki, qishloq xo‘jaligi bevosita geografik
sharoit ta’sirida rivojlanar ekan, uning qishloqlar geografiyasiga ta’siri ham hech
qanday shubha qoldirmaydi. Qolavyersa, mahalliy qurilish matyeriallar-qum,
shag‘al, ohak, tosh va boshqalar ham qishloqlar qiyofasining shakllanishida muhim
rol o‘ynaydi. Soy va boshqa gidrologik shahobchalar, tor tog‘ vodiylarida
joylashgan qishloqlar uylari tyerrassasimon, aholi manzilgohlari esa cho‘zinchoq,
tasmasimon hududiy shaklga ega bo‘ladi”
1
. Umuman olganda tabiiy sharoit
xususiyatlari, ya’ni suv bo‘ylari, vodiy, demografik sig‘im kabilar qishloqlar katta-
kichikligini belgilovchi omillardan hisoblanadi.
Qishloq aholisi yashashi, tumush tarzi, moddiy ta’minoti kabi masalalar
bevosita
yer
bilan
chambarchas
bog‘liq. Shuningdek, shahar aholi
manzilgohlaridan farqli ravishda qishloqlar uchun tabiiy muhit, tabiiy sharoit
xo‘jalik yuritishi (dehqonchilik, chorvachilik, o‘rmon xo‘jaligi, tog‘-kon sanoati),
umuman qishloq aholi manzilgohlari shakllanishida yetakchi omil hisoblanadi.
1
Солиев А, Назаров М. Ўзбекистон қишлоқлари (Қишлоқ жойлар географияси).-Т.: “fan va texnologiya”-
2009. Б.10.
278
Tabiiy muhit, sharoit qishloq aholisi joylanishida, xo‘jalik yuritishida, aholi
manzilgohi uchun joy tanlanishida yaqqol kuzatiladi. Masalan, Mirzacho‘lning
iqlimi, tabiiy sharoiti dehqonchlik, xususan paxtachilik va polizchilik uchun
qulayligi, aholini hududiy tashkil etishga sabab bo‘ldi, natijada, qishloq aholi
manzilgohlari shakllandi, rivojlandi. Qolavyersa, qadimdan aholi suv bo‘ylarida,
yashash uchun qulay joylarda o‘rnashganligi, tabiiy sharoiti yaxshi hududlarda
turli kattalikdagi aholi manzilgohlarining tarkib topishiga va to‘planishiga olib
kelgan.
Yuqorida aholisining soniga qarab qishloq aholi manzilgohlari tabaqalarga
ajratilgani hamma vaqt va hamma joyda bir xil degani emas. Qolavyersa, bunday
tabaqalanish bugungi qishloq aholi manzilgohlari talabiga javob byermaydi.
Sababi, 10 kishigacha bo‘lgan aholi manzilgohi hozir deyarli uchramaydi. Odatda,
ovchilik, qoramolchilik kabi tarmoqlarda aholi tarqoq holda joylashishi kuzatiladi.
Bunday aholi manzilgohlaridagina yashovchilar soni 10 kishigacha boradi. Shu
boisdan, boshqa adabiyotlarda qishloq aholi manzilgohi aholisining quyi chegarasi
200, ayrimlarida 500 kishi, deb qabul qilingan. Barcha hollarda ham
tabaqalashtirish qishloq aholi manzilgohlari sharoitlaridan kelib chiqqan holda
amalga oshiriladi. Jumladan, qishloq aholi manzilgohlarini ularning katta-
kichikligiga qarab quyidagi sinflarga (klasslarga) bo‘lishimiz mumkin:
kichik - aholisi 200 kishigacha;
o‘rta - 201 – 500 kishigacha;
katta - 501 – 1000 kishigacha;
yirik – 1001 kishi va undan ko‘p. Bizning respublikamiz qishloqlarining
aholiyligi ham aynan shu mezonga birmuncha mos keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra,
2018 yilda 11831 ta qishloq aholi manzilgohlari bo‘lgan, ulardagi aholi soni
17374,0 ming kishini tashkil etgan. Mazkur qishloq aholi manzilgohlarining 54
foizi kichik, o‘rta va katta qishloqlardan iborat, qolgani yirik qishloqlardir.
Mamlakat qishloq aholisi demografik salohiyatining yildan-yilga ortib borishi
qishloqlarning tobora yiriklashuviga, ular orasidagi masofalarning yaqinlashishiga,
279
kichik va mayda qishloqlarning qo‘shilib kyetishiga olib kelmoqda. Bu esa katta va
yirik qishloqlar miqdori ortishiga sabab bo‘ladi. Kelajakda qishloq aholi
manzilgohlarini shahar aholi manzilgohlariga nisbatan alohida olib tadqiq qilish
dolzarb masaladir. Binobarin, aksariyat qishloqlar nafaqat mahsulot etkazib
byeruvchi, balki uni qayta ishlovchi, xizmat ko‘rsatuvchi vazifalarni ham
bajarilishini unutmaslik lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
