Ansambl sinfi fanini maqsad va vazifalari. Ansambl haqida tushuncha. Reja

Turli cholg’ular ishtirokidagi aralash ansambl
Aralash ansambllar boshqa turdagi ansambllarga nisbatan keng tarqalgan bо„lib,
turli cholg„ulardan tashkil topgan, ikki va undan ortiq cholg„uchilar ishtirokidagi
jamoaga nisbatan aytiladi. Har tomonlama mukammal aralash ansambl tashkil
etish uchun ansambl tarkibiga tembri va turi har xil bо„lgan cholg„ularni kiritish
lozim bо„ladi. Bunda puflab chalinadigan cholg„ulardan nay, qо„shnay; mezrobli
cholg„ular guruhidan qashqar rubobi, afg„on rubobi, tanbur; chertma cholg„ulardan
dutor, urma jarangli cholg„ulardan chang, tirnama cholg„ulardan qonun; kamonli
cholg„ulardan g„ijjak, urma cholg„ulardan doira ishtirokidagi ansambl milliy
ruhdagi ijroni har tomonlama ifodalay olish imkoniyatiga ega bо„ladi. Bunda eng
asosiy e‟tibor cholg„ular tovushining bir-biriga uyg„unlashib qо„shilishi hamda birbirini tо„ldirishiga qaratilishi lozim.6
4.An‟anaviy xalq cholg„u ansambli bilan mashg„ulotlar tashkil etish
yuzasidan uslubiy kо„rsatmalar
О„zbek xalq musiqa merosining shakllanishi va rivojlanish jarayonida ijrochilar
faoliyatining bir qator о„ziga xos amaliyot tizimlarini о„tashi lozim bо„lgan amallar
alohida e‟tiborga molikdir. Musiqa ijrochiligi о„zining kо„pvariantlilik xususiyati
zaminida turli ijrochilar har bir sozandaning ustoz darajasidagi bilimi va amaliy
talqini nihoyasida shaxsiy uslubi, ma‟lum uslubga mansub ijrochilik yо„lining
avloddanavlodga о„tishi orqali ijro maktablari yuzaga kelgan. О„zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgandan sо„ng madaniy jabhalarda katta
о„zgarishlar qatori milliy musiqaga, umuman, ajdodlarimiz qoldirgan madaniy
merosga katta e‟tibor qaratilmoqda. Shu о„rinda о„quv yurtlari ansambl rahbarlari
zimmasiga ham bir qator mas‟uliyatli vazifalar yuklatilgan. Shulardan biri Davlat
ta‟lim standarti asosida mashg„ulotlarni tashkil etish, dars samaradorligini oshirish
va puxta bilim berish. О„quv yurtlari ansambl rahbarlari har kuni respublikamiz
madaniy hayotidan voqif bо„lmoqlari lozimligi bilan bir qatorda, magistrlarga
bilim berishning о„ziga xos tomonlariga e‟tiborni kuchaytirmoqlari kerak.
Ansambllarni tashkil etish va uni boshqarish uchun rahbar о„zbek xalq cholg„u
asboblarining tarixi, ularning ijro imkoniyatlari, diapazoni, shtrixlari, ansambldagi
vazifasi va о„rnini yaxshi bilishidan tashqari, xalq cholg„ularidan birortasini
mukammal egallagan bо„lishi foydadan xoli bо„lmaydi. Rahbar ansambl a‟zolariga
о„rgatadigan asarini xalq cholg„u asbobida chalib berishi maqsadga muvofiq
bо„ladi. Mashg„ulot boshlashdan oldin cholg„ularning soziga e‟tibor qaratish
lozim. Cholg„u asboblarini kamerton yoki nay cholg„usiga sozlash tavsiya etiladi.

Har bir cholg„u о„z shakli va konstruksiyasiga ega, hamda ijro uslublari

turlichadir. Ijrochining texnikasini shakllantirish asosida qо„l va barmoqlar
harakati yotadi. Masalan, chang cholg„usida ijro texnikasini shakllantirishda
barmoqlar tezkorligi ustida ishlashning keragi yо„q. Doira ijrochiligida esa,
aksincha, qо„l harakatlari boshqa kо„rinishda bо„ladi. Mizrobli cholg„ular
ijrochiligida chap qо„l barmoqlarining harakati gorizontal kо„rinishda, kamonli
cholg„ular ijrochiligida esa vertikal kо„rinish kasb etadi. Har bir cholg„uning ijro
imkoniyatlari, uning ijrodagi о„rni haqida ansambl a‟zolari tasavvurga ega
bо„lishlari asar ijrosida katta samara beradi.
Ansambl qatnashchilarining tо„g„ri joylashishini, о„tirishini, musiqa asbobini
tо„g„ri ushlashini, chiroyli tovush hosil qilishini, shtrixlar, dinamik belgilarga
e‟tibor qilishini kuzatish va о„z navbatida xatolarni tuzatib borish rahbarning
asosiy vazifalaridan biridir. Rahbar jamoa qatnashchilarining ma‟naviy-ma‟rifiy,
estetik tarbiyasiga katta e‟tibor berishi, odob - axloq qoidalari asosida о„z
qobiliyatlarini takomillashtirib borishlarini kuzatib, ularga kо„maklashib bormog„i
darkor. Qatnashchilarning umumiy sonidan qat‟i nazar, intizomning mustahkam
bо„lishi uchun ba‟zi qatnashchilar mashg„ulotga kelmagan bо„lsa ham, jamoa о„z
mashqlarini belgilangan vaqtda, boshlashi yaxshi samara beradi.
Rahbar ansamblga о„rgatadigan asarini mukammal bilishi, uning yaratilish tarixi
va boshqa kerakli ma‟lumotlar, jumladan, о„lchovi, usuli, dinamik belgilari,
asarnig bastakori haqida tushuncha berishi maqsadga muvofiq bо„ladi. Bu
ma‟lumotlar qatnashchilarga chalinayotgan asar haqida tasavvur hosil qilishiga
yordam beradi. Shuningdek, rahbar ijrochilik mahoratiga aloqador vazifalarni aniq
belgilab berib, uning bajarilishini qat‟iy talab qilishi lozim. Berilgan vazifalarning
bajarilishini tо„g„ri talab qilish, ijodiy birlik, muvaffaqiyatli ijro garovidir. Rahbar
ansambl qatnashchilari bilan muomala qilishda, albatta, о„z uslubini topishi kerak.
Mashg„ulot vaqtida ijrochilardan birortasi adashib ketib notо„g„ri chalsa,
ansamblni tо„xtatib qо„yib unga tanbeh berish noо„rin, balki ijro vaqtida ishora
yoki sо„z bilan uning diqqatini jalb qilishi va qilgan xatosini yaxshi muomala bilan
tushuntirishi lozim. Asarning yaxshi ijrosi har bir cholg„uchining kayfiyatiga ham
bog„liq bо„ladi. Ansambl ishtirokchilaridan birortasining kayfiyati yomon bо„lsa,
qolgan ishtirokchilarga ham salbiy ta‟sir kо„rsatishi mumkin. Asar tanlashda ham
rahbar ansambl ishtirokchilarining qobiliyatlarini inobatga olsa maqsadga muvofiq
bо„ladi. Ma‟lumki, har bir cholg„uchi о„ziga xos, bir-biriga о„xshamaydigan
musiqiy his-tuyg„ularga ega. Rahbar ana shu his-tuyg„ulardan ham foydalanishi
mumkin. Asar haqida, asarning qaysi bо„lagi, taktida qochirim, bezak, nola
ishlatish lozimligi tо„g„risida qatnashchilar fikrini bilib, yagona bir qarorga kelishi
va ansambl qatnashchilariga bu qarorga kelish sabablarini tushuntira bilishi lozim.
Mashg„ulot vaqti chegaralangandir. Uni tejamli va samarali о„tkazish uchun
rahbar oldindan tayyorgarlik kо„rishi kerak. Yakka ish rejalarini tuzishi shart. Bu
reja rahbar e‟tibor berishi lozim bо„lgan barcha ishlarni qamrab olishi lozim. Reja
tuza turib, rahbar mashg„ulot jarayonining umumiy zanjirida qatnashchining tutgan
о„rnini aniq kо„z oldiga keltirishi, uning maqsadi va boshqa mashg„ulotlar bilan
о„zaro aloqasini aniqlashi shart. Mashg„ulotning mazmunini, uni tashkil qilish
shaklini va о„tkazish uslubini aniqlashi kerak. Qatnashchilarga beriladigan musiqiy
asarni о„zi о„rganishi, tegishli bо„lgan hamma ma‟lumotlar bilan tanishib chiqishi
kerak. Shu vaqtning о„zida qatnashchilarga beriladigan uy vazifalarini oldindan
rejalashtirishi kerak. Rahbarning badiiy ish faoliyati izlanuvchanlikni talab qiladi.
Ana shu jarayonda rahbarning individual ish uslubi, uning mahorati shakllanadi.
Mashg„ulot jarayonida rahbar turli uslublardan foydalansa maqsadga muvofiq
bо„ladi. Og„zaki tushuntirish, asarni ijro etish, kuylash, dirijorlik qilish va hokazo.
Asar о„rgatishda dirijorlik uslubidan foydalanish kо„proq samara beradi. Chunki
mashg„ulot paytida rahbar chalinayotgan asarni bо„lmasdan, tо„xtatmasdan
dirijyorlik qilish orqali ta‟sir qilishi mumkin. Yana katta ta‟sirga ega bо„lgan
uslublardan biri, rahbarning ijrosidir. Bu uslub magistrning ijroni tushunishiga,
bilishiga ketadigan vaqtini qisqartiradi. Ammo eng keng tarqalgan, soddagina
ta‟sir kuchiga ega bо„lgan uslub–bu og„zaki, sо„z yoki kuylash bilan
tushuntirishdir. Bu uslubni egallagan rahbar qatnashchiga eng qiyin,
murakkab g„oya va tushunchalarni о„rgatishga erishadi. Sо„z yordamida rahbar
badiiy asarning mazmunini, musiqiy ijrochilik san‟atining qonuniyatlarini,
ijrochilik apparatining qо„yilishini, texnik ijro uslublarini ochib berishi mumkin.
Sо„z yordamida katta yutuqlarga erishish mumkin, albatta, uni bilib, meyorida
ishlatilsa, lekin shu bilan birga, bu tushuntirishlar yordamchi xarakterga ega
bо„lishi kerak. Shuningdek, ijrochining emotsionalligiga ham e‟tibor berish kerak.
Mashg„ulot jarayonida rahbar emotsional kayfiyatga ham e‟tibor bersa, katta
yutuqlarga erishish mumkin. Rahbar bor kuchini ansamblda ijodiy muhitni hosil
qilishga qaratishi kerak. Katta ixlos, zavq beruvchi kuch bu konsert sahnasidir.
Cholg„uchilar faqatgina mashg„ulot xonalarida emas, balki har xil turdagi
konsertlar, tanlovlarda ishtirok etishlari lozim. О„z kasbiga qiziqish, muhabbat
uyg„otish uchun rahbar mashhur musiqachilar, ularning san‟ati va hayoti haqida
gapirib berishi lozim. Rahbar mashg„ulot olib borish etikasiga ham alohida e‟tibor
qaratishi lozim. Mashg„ulotlar har doim muntazam olib borilishi, rahbar kechga
qolmasligi shu bilan birga, qatnashchilardan ham mashg„ulotning о„z vaqtida
boshlanishini talab qilishi kerak. Ansambl a‟zolariga baqirish, ularni haqoratlash,
kamsitish aslo mumkin emas. Hamma qatnashchilarga bir xilda munosabatda
bо„lish kerak. Rahbar ansambl a‟zolariga nisbatan yuqorida keltirilgan talablarga
amal qilsa, kelajakda ijobiy natijalarga erishadi hamda katta hurmat va e‟tiborga
sazovor bо„ladi.
Ansamblning yaxshi sadolanishida cholg„ularning joylashishi ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Ansamblda cholg„ularni quyidagicha joylashtirishni tavsiya
etamiz: doira, g„ijjak, nay, qо„shnay, qonun, chang, qashqar rubobi, afg„on rubobi,
tanbur, dutor, ud. Ansambl sozandalarining bunday joylashuvi bir-birlarini eshitib
ijro qilishlariga yordam beradi.
Chalinayotgan asar tezroq о„zlashtirilishi uchun uni kichik-kichik bо„laklarga
bо„lib о„rgatish va asarning ijrosini sozandalarga nota bilan birga
gramplastinkalardan, magnit tasmalariga yozilgan variantlaridan eshittirilishi
maqsadga muvofiq bо„ladi. Musiqa san‟atining nazariyasi hamda amaliyotiga oid
bunday talablar о„z ildizlari bilan kо„hna madaniyatimizning uzoq tarixiy
davrlariga borib taqaladi. Mazkur masalalar milliy cholg„u asboblarining tarixiga
oid ma‟lumotlarni tahlil qilish orqali oydinlashishi mumkin.