Anorgul atajonova

So‘zning  yasalish  tuzilishi  bilan  morfemik  tuzilishi  bir-
biridan  farqlanadi.  So‘zning  ma’noli  qismlarga  bo‘linishi  uning 
morfemik tuzilishi sanaladi. 
So‘zda  nechta  ma’noli  qism  bo‘lsa,  uning  morfemik  tuzilishi 
shuncha  qismga  ajraladi.  Masalan,  terimchi  uchta  ma’noli  qismdan 
tashkil  topgan:  ter-im-chi. Terimchilar so‘zi  esa  to‘rtta  ma’noli 
qismdan  iborat:  ter-im-chi-lar. Ter-imchilarga so‘zi  beshta  ma’noli 
qismdan  iborat:  Shuning  uchun  u  morfemik  tuzilishga  ko‘ra  besh 
qismga bo‘linadi: ter-im-chi-lar-ga. 
Ko‘rinadiki, 
so‘zning 
morfemik 
tuzilishi 
yasovchi 
qo‘shimchalarni  ham,  so‘z  o‘zgartiruvchi  qo‘shimchalarni  ham  o‘z 
ichiga  oladi.  So‘zning  morfemik  tuzilishini  belgilashda  ma’noli 
qismlarning  so‘z  yasovchi  yoki  so‘z  o‘zgartiruvchi  ekanligining 
ahamiyati  bo‘lmaydi.  Qanday  ma’noli  qismlardan  –  morfemalardan 
iborat ekanligi e’tiborga olinadi. 
So‘zning  yasalish  tizimi  esa  faqat  yasovchilarnigina  o‘z  ichiga 
oladi.  So‘z  o‘zgartiruvchi  qo‘shimchalar  so‘z  yasalishi  tizimiga 
kirmaydi. 

---

 
68
So‘z  yasalishi  tizimi  doimo  ikkita  tarkibiy  qismni  –  yasashga 
asos  va  yasovchi  vositani  o‘z  ichiga  oladi.  Agar  so‘zda  birdan  ortiq 
yasovchi  qo‘shimchalar  ishtirok  etsa,  eng  oxirgisi  yasovchi  vosita 
sanaladi, oldingilari esa yasashga asos qism tarkibiga kiradi. Masalan, 
suvoqchi  so‘zida  -chi  yasovchi  vosita,  suvoq  yasashga  asos, suvoqchi 
yasalma,  suvoq  so‘zida  esa  -q  yasovchi  vosita,  suva  yasashga  asos, 
suvoq yasalma hisoblanadi. 
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  so‘z  yasalishi  tizimida  yasashga  asos 
qism  bilan  yasalma  o‘rtasida  mazmuniy  bog‘liqlik,  mazmuniy 
davomiylik  bo‘ladi.  Yasalmada  yasashga  asos  davom  etadi.  Masalan, 
paxtakor so‘zi yasalma bo‘lib, -kor yasovchi vositasida paxta so‘zidan 
yasalgan.  Paxtakor  yasashga  asos  qism  ma’nosini  davom  ettiradi: 
Paxtakor paxta terish bilan shug‘ullanuvchi kishi.