Аnorganik kimyo

Ilova:

«BUMЕRANG» TRЕNINGI


I – guruh vazifasi

1. Fosforning olinishi va xossalari.

2. . Fosfor nima uchun erkin holda uchramaudi.




II – guruh vazifasi

1.Mishyak va uning birikmalari xossalari.

2. Surma va vismut birikmalari xossalari.






III guruh vazifasi

1. Mishyak, surma va vismutlarni qanday dorivor birikmalarini bilasiz..

2.Orta fosfat kislota qanday usullar bilan olinadi.


LABORATORIYA MAShG`ULOTI

* Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi ?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi.

7-MAVZU	VI A gurux elеmеntlarining umumiy xossalarii.
Ta'limning tеxnologik modеli
O`quv soati: 2 soat	tinglovchilar soni: 45-60 ta
O`quv mashg`uloti shakli	Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza
Ma'ruzaning tuzilishi:	1. V1 Aguruhelеmеntlariningumumiytavsifi: Kislorod. Oltingugurt. Sеlеn, tеllur, polloniy. 2. Vodorodsulfid, kislotalari, tuzlari. 3. Oltingugurtningkislorodlibirikmalari.Sulfitkislotavauningtuzlari. Oksidlovchilikqaytaruvchilikxossalari. 4. Sulfatkislota. Olinishusullari.Uningtuzlari. 5. Sеlеn, tеllur, Polloniy birikmalari
O`quv mashg`ulotining maqsadi:VIA guruh elementlarining umumiy tasnifi. Oltingugurt va kislorod xossalari bilan talabalarni tanishtirish, ularni tibbiyotdagi ahamiyatini yoritib berish.
Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Kislorodning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Ozon. Uning xossalari. Olinishi. Oltingugurtning vodorodli va kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Sulfit kislota, sulfat kislota ularning xossalari bilan tanishitirish V1 A guruh birikmalarining tibbiyotdagi o`rni.		O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kislorod va ozonning olinishi va xossalari. Oltingugurt, uning xossalari, olinishi; Sulfit va sulfat kislotalar, ularning xossalari; V1 A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Sеlеn, tеllur va polloniy birikmalarini bilish;
Ta'lim usullari		Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord
Ta'lim vositalari		Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
O`qitish shakllari		Ommaviy, jamoaviy
O`qitish shart-sharoiti		Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona
Monitoring va baholash		Tеzkor so`rov, savol-javob

II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI

Ta'lim shakli. Ish bosqichi	Faoliyat
	o`qituvchiniki	talabalarniki
Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi
1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq)	1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi.	Tinglaydilar, yozib oladilar Tushunchalarini aytadilar.
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq)	2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida V1 A guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. V1 A guruh elеmеntlari va ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi.	O`qiydilar. Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
	2.3. V1 Aguruhelеmеntlariasosidatеzkorso`rovo`tkaziladi.	Savollarga tеzkor javob bеrishadi;
	Nitritlarvanitratlarxossalaribilantanishtirish.	Tinglaydilar, yoziboladilar. Savol bеradilar.
	2.3. Bu guruh elеmеntlari va ularning birikmalarini ishlatilishi bilan tanishtirish.	Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa)	3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi	Savollar bеrishadi

Tayanch iboralar: kislorod, oltingugurt, selen, tellur, polloniy,Ozon.

Adabiyotlar:

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b.

2.Ю.А. Ершов,Общая химия,М., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg’lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To’xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b.

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo- Toshkent. ”O’zbekiston”, 2003.-428 b.

5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov,

Vыsshaya shk. 1981. 679 s.

6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe-

tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s.

7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya

1980, 780 s.

8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O’qituvchi. 1984. 422 s.

9. H.R.To’xtayev, Anorganik kimyo ma’ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b.

VI A guruh elementlari.Kislorod va oltingugurt

VI A guruh elementlarini kislorod, oltingugurt, selen, tellur va polloniy tashkil etadi. Tashqi qavatdagi erkin elektronlar soniga ko’ra ularning valentligi 2 bo’ladi. О^2-, О²⁺, S⁴⁺, S⁶⁺. Ularning hammasi metallmaslik xossasiga ega. Vodorodli birikmalarda hamma elementlarning oksidlanish darajasi -2.

	8О2	16S	34Se	52Te	84Po
Elektronlarning taqsimlanishi	2)6)	2)8) 6)	2)8) 18)6)	2)8)18)18)6)	2)8)18)32)18)6)
R,A^о	0,66	1,01	1,13	1,33	1,64-1,69
Valentligi, oksidlanish darajasi	-2;+2	+2;4;6	2;4;6	2;4;6	2;4;(6)
Тsuyuq	-218,7	112,8	220,9	450	954
Тqayn	-183,0	444,6	688	1390	962
d	1,4256	2,06	4,82	6,25	9,32

KISLOROD

1772 y. shved olimi Sheyele ochgan. Erkin holda havoni 20,9% tashkil qiladi. 1 l suvda 6,4 ml О₂ eriydi.

Kislorod rangsiz, hidi va mazasi yo’q gaz. Suyuq kislorod och ko’kish rangli suyuqlik, qaynash temperaturasi -183^оС. Qotish temperaturasi –218,7^оС. Havodan biroz og’irroq. 1 l O₂=1,492g. kislorod suyuqlangan kumushda eriydi. 1 l kumushda 22 hajm kislorod eriydi.

Kimyoviy xossalari. Kislorod oltin, platina, galogenlar va inert gazlar bilan birikmaydi. Hamma qolgan elementlar bilan ta’sirlashib, ularni oksidlaydi.

2К + О2 = 2Н2О Na + O2 = 2Na2O 2NO + O2 = 2NO2 C + O2 = CO2 CH4 + 2O2 = CO2 + H2O

2Sr + O2 = 2SrO P4 + 5O2 = 2P2O5 SiH4 + 2O2 = SiO2 + 2H2O 2H2 + O2 = 2H2O 2ZnS + 3O2 = 2ZnO + 2SO2

Peroksidlar:

2Na+O₂=Na₂O₂

2K+O₂=K₂O₂

Olinishi:

Laboratoriya usulida: 4МnO₂2Mn₂O₃ + O₂

4CrO₃ = 2Cr₂O₃ + O₂

2KClO₃ = KCl

CaOCl₂ = 2CaCl₂ + O₂

2KMnO₄ = K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂

5H₂O₂ + 2KMnO₄ + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ + K₂SO₄ + O₂ + 8H₂O

Sanoatda havodan va suvni elektroliz qilib olinadi.

OZON - О₃

Ozonni 1785 y.Van-Marum kuzatgan. 1840 y. Jenbey uni yangi element deb hisoblagan. Toza ozon 1922 y. nemis ximigi Razenfold va Jvab tomonidan olingan.

Ozon havo rangli, xarakterli hidi bor gaz. Т_suyuq = - 251,5^оС. Т_qayn = -112^oC. d = 1,62

2О₃ = 3O₂ + 92,0 kJ endotermik parchalanish.

[O₂*O] + 2е ^-= О₂ + О^2-

Hg + O₃ = HgO + O₂

2Ag + O₃ = Ag₂O + O₂

PbS + 4O₃ = PbSO₄ + 4O₂

2Kl + O₃ + H₂SO₄ = l₂ + K₂SO₄ + O₂ + H₂

3О₂2О₃ Protses 2 bosqichda ketadi.

1. О₂ + hn = O + O₂

2. K + O₃ = KO₃ ozonid

Ozon ko’p konsentratsiyada 10^-4 mg/l odam organizmiga yomon ta’sir qiladi. Undan suvni sterillash uchun ishlatiladi, chunki u bakteriyalarni o’ldiradi.

OLTINGUGURT

Tabiatda erkin holda uchraysi. Oltingugurtning Italiya, AQSh, Yaponiya, Rossiyada katta konlari bor.

FeS – temir kolchedani; ZnS – rux aldamasi; РbS - qo’rg’oshin yaltirog’i; Вi₂S₃ – vismut yaltirog’i; СаSO₄ •2H₂O – gips; ВаSO₄; MgSO₄ • 7H₂O; Na₂SO₄ • 10H₂O glauber tuzi ko’rinishida birikmalar holida uchraydi. Oltingugurt neft, toshko’mir, o’simlik va hayvonlar tarkibida bo’ladi.

Oltingugurtning bir qancha allotropik modifikatsiyalari bor.

Rombik oltingugurt. 95,6^оС dan past haroratda barqaror. U oktaedrik romb holida kristallanadi.

Monoklinik yoki prizmatik oltingugurt. 95,6^оС dan yuqori haroratda uzun ipaksimon kristallarholida bo’ladi. Amorf suvda erimaydi. Uglerod sulfidda eriydi.

119^oC da oltingugurt suyuqlanadi. 160^оС da jigarrangga kiradi, 250^оС dan oshganda uning qovushqoqligi kamayadi. 400^оС da harakatchan, 446,6^оС da qaynatdi.

Agar oltingugurt kuchli qizdirib, keyin birdan sovutilsa, idishning tubida jigar-sariq yumshoq oltingugurt hosil bo’ladi, u kauchukka o’xshab cho’ziladi.

Plastik oltingugurtning amorf modifikatsiyasi bo’ladi.

Oltingugurt past temperaturada S₈ holida bo’ladi. Tempetura oshirilsa uning molekulyar massasi kamayadi. Oltingugurt bug’larida S₈, S₆,(500^oC), 1000^oC da S₂ va 2000⁰С da S holida bo’ladi.

S₈ molekulasi “toj” shakliga o’xshash ko’rinishda bo’ladi.

Olinish usullari:

1. 
   Amerikada Frank usuli qo’llaniladi. 170^оС qizdirilgan suvni truba orqali oltingugurtga beriladi. Oltingugurtga tekkan issiq suv uni suyuqlantiradi va siqilgan havo bilan yer yuzasiga chiqaziladi. Oltingugurt rudalarida yoqib, qizdirib ajratiladi. Olingan oltingugurt haydaladi.
   

FеАsS₂+ FеS + S + As

Oltingugurtni gazlardan olish uchun Н₂S va SO₂ ni yuqori temperaturadan katalizator ishtirokida o’tkaziladi.

2Н₂S + SO₂ 3S + 2HOH

CaSO₄ + 4C = 4CO + CaS

CaS + HOH + CO₂ = H₂S + CaCO₃

2H₂S + O₂ = 2S + 2HOH

Meditsinada oltingugurt

Na₂S₂O₃ + H₂SO₄ = H₂S₂O₃ + Na₂SO₄

H₂S₂O₃ = H₂O + SO₂ + S¯

Oltingugurtdan СS₂, qora porox, gugurt, oltingugurtli bo’yoqlar iprit, sulfat kislota va boshqalar olinadi.

Kimyoviy xossalari: Aktiv element. Kuchli oksidlovchilar bilan, o’zining elektronlarini berib qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi.

S + O₂ = SO₂ S + 3F₂ = SF₆

S + 6HNO₃ = H₂SO₄ + 6NO₂ + 2HOH

Qaytaruvchilar bilan S- oksidlovchi bo’ladi.

Zn + S = ZnS 3S + 6KOH = K₂SO₃ + 2K₂S + 3HOH

H₂ + S = H₂S Na₂SO₃ + S = Na₂S₂O₃

Oltingugurt birikmalari. Н₂S; H₂S₂ erkin holda juda beqaror, tuzi ma’lum еS₂

H₂S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag’da tuxum hidi keladi. Т_±айн=-60,3^оС. Т_сую±=-85,5^оС.

Yuqori temperaturada parchalanadi: Н₂S = H₂ + S

Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfide eriydi. Kuchsiz 2 asosli kislota.

Н₂S = H⁺ + HS^-

HS^- = H⁺ + S^2-

NaOH + H₂S = NaHS + HOH

NaHS + NaOH = Na₂S + HOH

H₂S-kuchli qaytaruvchi.

H₂S + Сl₂ = 2HCl + S 2H₂S + O₂ = 2H₂O + 2S

2KMnO₄ + 5H₂S + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 8HOH

Quruq H₂S yonganda oltingugurt (IV) va НОН hosil bo’ladi.

2H₂S + 3O₂ = 2H₂O + 2SО₂

Sulfid kislotaning tuzlari-sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari va ammoniy sulfid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo’lishidir. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari rangsi, og’ir metall tuzlari har xil rangga bo’yalgan. еS, CoS, NiS, Ag₂S, PbS, Bi₂S₃ tuzlari qo’ng’ir-qora rangli, ZnS va СаS oq rangli, СdS, SnS, Аs₂S₃ sariq rangli, MnS teri rangli, Sb₂S₃ jigar rangli bo’ladi. Bundan analitik kimyoda qo’llaniladi, ya’ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi.

Ularning suvdagi eritmalari gidrolizga uchraydi:

Аl₂S₃ + 6HOH = 2Al(OH)₃ + 3H₂S

Cr₂S₃ + 6HOH = 2Cr(ОН)₃ + 3Н₂S

Ko’p sulfidlar НСl da eriydi. РbS, ZnS, CuS lar HNO₃ da eriydi. НgS zar suvida eriydi.

Hamma sulfidlar kuchli qaytaruvchilardir.

4NiS + 7O₂ = 2Ni₂O₃ + 4SO₂

NiS + 2O₂ = NiSO₄

3CuS + 14HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 3H₂SO₄ + 8NO + 4HOH

CuS + 4HOH - 8e Cu²⁺ + SO₄^{2 -}+ 8H⁺

NO₃^- + 4H⁺ + 3e^-NO + 2HOH

SnS₂ + 3O₂ = SnO₂ + 2SO₂

2KMnO₄ + 5Na₂S + 8H₂SO₄ = 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 5Na₂SO₄ + 5HOH

Kuchli oksidlovchilar (НNO₃, H₂O₂, KMnO₄, K₂Cr₂O₇) ta’sirida u sulfatlargacha oksidlanadi.

3PbS + 8HNO₃ = 3PbSO₄ + 4HOH + 8NO

CoS + H₂O₂ + 2CH₃COOH = Co(CH₃COO)₂ + S + 2HOH

Olinishi: CuSO₄ + H₂S = CuS + H₂SO₄

FeCl₂ = FeS + 2NH₄Cl

Na₂SO₄ + 4C = Na₂S + 4CO

Persulfidlar: bular poliserovodorodkislotaning tuzlari, umumiy formulasi (Н₂S)_n, bu yerda n=2,3,4,…9.

Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining persulfidlari, ammoniyli tuzlari, pirit katta ahamiyatga ega.

Persulfidlar – oksidlovchilar.

(NH₄)₂S₂ uch valentli surma va mishyakni besh valentlikkacha oksidlaydi va mos tuzlari hosil bo’ladi:

S + (NH₄)₂S₂ = (NH₄)₂ SnS₃

Disproportsiyalanish reaksiyasiga kirishadi:

FеS₂ = FeS + S

yoki 6Na₂S₂ + 12NaOH = 2Na₂SO₃ + 10Na₂S + 6H₂O

Olinishi: ishqoriy metallarning persulfidlari sulfidlarni, gidroksidini va karbonatlarini qizdirib olinadi:

Na₂S + S = Na₂S₂

(NH₄)₂S + nS = (NH₄)₂ S_n

S²⁺ - birikmalari. 1928 yil Gall SO oksidini tionil xlorid bug’ini Mg yoki Аg ustidan o’tkazib 80% modda oldi.

2Ag + SOCl₂ = 2AgCl + SO

SO – rangsiz gaz. Т_qayn = - 120^оС.

SO + 2KOH = K₂SO₂ + Н₂О

kuchli qaytaruvchi.

Oltingugurtning galogenli birikmalari beqaror birikmalardir.

2SCl₂ S₂Cl₂ + Cl₂

SCl₂ – to’q qizil rangli suyuqlik.

SO₂ – rangsiz, o’ziga xos hidga ega bo’lgan modda. U –10^оС da kondensatsiyalanadi, bunda rangsiz suyuqlik hosil bo;ladi.

SO₂ – ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi:

qaytaruvchi

oksidlovchi

disproportsiyalanish

olinishi

Texnikada havo ishtirokida oltingugurtli rudalarni yoqib olinadi: FеS₂, ZnS, PbS, Cu₂S

FeS₂ + 11O₂ = 2Fe₂O₃ + 8SO₂

SO₂ – organik bo’yoqlarni rangsizlantirish uchun ishlatiladi. Meditsinada dezinfektsiyalovchi modda sifatida, sulfat kislota olish uchun ishlatiladi.

Н₂SO₃ – erkin holda mavjud emas, suyultirilgan eritmalarda mavjud.

Н₂SO₃ H₂O + SO₂

2 ta tautomer holda mavjud:

H – O H O

S = O S

H – O H – O O

R – O R O

S = O S

H – O H – O O
H₂SO₃ H⁺ + HSO₃ NaHSO₃ nordon

HSO₃ H⁺ + SO₃ Na₂SO₃ o’rta

H₂SO₃ va uning tuzlari ham oksidlovchilik, ham qaytaruvchilik xossasiga ega.

H₂SO₃ + J₂ + H₂O = H₂SO₄ + 2HJ

3H₂SO₃ + H₂Cr₂O₇ = 4H₂O + Cr₂(SO₄)₃

4FeCl₂ + H₂SO₃ + 4HCl = FeCl₃ + 3H₂O + S

2Zn + H₂SO₃ + 4HCl = 2ZnCl₂ + 3H₂O + S

2H₂S + H₂SO₃ + 4HCl = 3S + 3H₂O