Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

«Inog’omovchilik» O’zbekiston maorif xalq komissari (1925—1926), O’zbekiston Kompartiyasi MK matbuot bo’limi mudiri (1926-yil) lavozimlarida ishlagan Rahim Oxunjonovich Inog’omov (1902—1938) nomi bilan bog’liqdir.

RJnog’omov «O’zbekiston ziyolilari» (1926) risolasi-da O’zbek xalqi bolsheviklar amalga oshirgan oktabr to'ntarishiga nisbatan noxush munosabatda bo’lganligini ko’rsatgan edi. U o’zining bir qator maqola va nutqla-rida O’zbekiston Kompartiyasining bolsheviklar markazining mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashma-yotganlikda, VKP(b) MK O’rta Osiyo byurosi (Cpeдазбюро) va o’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi (CpeдазЭКОСО ) kabi Markazning nazoratchi organlarini zo’ravonlikda ayblaydi.

R.Inog’omov O’zbekiston yozuvchilarining Samar-qanddagi «Qizil qalam» jamiyati faoliyatini dastlab yo’naltirib turgan edi.

VKP(b) MK o’rta Osiyo byurosi va O’zbekiston Kompartiyasi MK R.Inog’omovning to’g’ri muloha-zalari va uning fikriga qo’shilganlarni partiyaga qarshi «inog’omovchilik guruhi» deb aybladi va ularga qarshi kurash uchun respublika partiya tashkilotini oyoqqa turg’azdi. 1926-yil 12-dekabrda O’zbekiton Komparti-yasi MK Ijroiya byurosi va plenumida bu masala ko’rib chiqilib, inog’omovchilik — mayda burjua va millatchi-likka tomon og’ish, deb qoralandi. Dekabr oyida R.Inog’omov o’z vazifasidan olib tashlandi. 1927-yil yanvar oyida VKP(b) MK o’rta Osiyo byurosida ham bu ish maxsus ko’rilib, «inog’omovchilik o’ng oppozitsiya bilan g’oyaviy yaqinlikda» ayblandi.

O’zbekiston Kompartiyasining III s'yezdi (1927-yil noyabr) RJnog’omovni «g’oyaviy jihatdan» tor-mor qilindi deb hisoblab, uni Qashqadaryo okrugining eng chekka qishlog’iga ishlash uchun jo’natadi. 1930-yil 30-mayda «Правда Bocтокa» gazetasida R.Inog’omovning «ochiq xati» uyushtirilib, u tavba-tazarru qildiriladi.

Shunday qilib, kommunistik mafkura O’zbekistonda milliy rahbarlarga qarshi kurashda dastlabki g’alabaga erishdi.

Sovet rejimi milliy rahbar xodimlarni faqat lavozimlaridan chetlatib, ularni «g’oya-viy jihatdan» tor-mor qilish-

dan 20-yillarning oxiriga kelganda, endilikda jismoniy mahv etishga kirishdi. Bu jihatdan olganda O’zbekiston Oliy sudi organlarida o’tkazilgan qatag’onlar xarakterlidir. Markazning tazyiqi bilan O’zbekiston Kompar-tiyasining IV s'yezdi (1929-yil 17-fevral—2-mart)dan keyin jazo mexanizmi ishga tushirildi.

O’zbekiston SSR Oliy sudining raisi Sa'dulla Qosimov 1929-yil mart oyida lavozimidan bo’shatilib, qamoqqa olindi. U bu vazifada 1926-yildan boshlab ishlayotgan edi. S.Qosimov va uning 6 ta tarafdori ustidan SSSR Oliy sudi sayyor sessiyasi 1930-yil 26-mart — 22-iyunda Samarqand shahrida sud jarayonini o’tkazdi. S.Qosimov bilan birgalikda O’zbekiston SSR Oliy sudi-ning sobiq prokurori Badriddin Sharipov, eski Toshkentning sobiq sudyasi Mirsoat Mirzokirov, Mirzacho'l tumani sobiq sudyasi Ibrohim Xo’jayev, advokatlar kollegiyasining sobiq a'zosi Spiridonov, yirik savdogarlar Nasritdin Alimov va Samig’jonov — jami 7 kishi aybdor deb topildi. Markazdan kelgan jazo organ-lari (sud raisi — Vasilyev-Yujin va prokuror-R.Katanyan) ishga ataylab siyosiy tus berishdi. S.Qo-simov va uning tarafdorlari «bosmachilar»ni qo’llab-quvvatlashda, «aksilinqilobchi millatchi tashkilotlar» a'zolari bilan aloqa bog’laganlikda, islom dinini himoya qilishda ayblanib, ularga «qosimovchilik» yorlig’i bosildi. Holbuki, S.Qosimov va B.Sharipov o’z xizmat vazifala-rini bajarish vaqtida tub millat manfaatlarini imkoniyat doirasida himoya qilishgan edi. S.Qosimov tergov va sud jarayonida SSSR Oliy sudi O’zbekistonning suveren huquqi va miliiy manfaatlarini poymol qilayotganligini ocbib tashlashdan cho’chimadi.

Sovet rejimi uch oy davom etgan sud jarayonini doimiy ravishda matbuotda yoritib bordi. Lekin unga kommunistik mafkura asosida yondoshilib, ishning mohiyati soxtalashtirildi. 22-iyunda S.Qosimov, B.Sharipov, N.Alimov, Spiridonov otib o’ldirishga, qol-ganlar esa 10 yil muddatga qamoq jazosiga hukm qilin-di. Ularning butun mol-mulki musodara qilinib, davlat hisobiga o’tkazildi.

Oradan ko’p o’tmay navbatdagi ish — «badriddi-novchilik» o’ylab topildi. 1932-yil 5-may — 15-iyunda Toshkent shahrida SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi-ning sayyor sessiyasi Shamsutdin Badriddinov va uning 5 tarafdori ustidan sud jarayonini o’tkazdi. Sh.Bad-riddinov 1929-yilda Farg’ona okrugi prokurori, keyinchalik O’zbekiston SSR Oliy sudining prokurori lavo-ziinlarida ishlagan bo’lib, u va tarafdorlari 1931-yilda qamoqqa olingan edi. Sh.Badriddinovga «Milliy Ittihod» tashkiloti a'zolari va «bosmachilar» bilan aloqa bog’-lagan, Munavvar Qori va S.Qosimovning yaqin do’sti va hamfikri bo’lgan, degan ayblar qo’yildi. Bu sud jara-yonida ham prokuror R.Katanyan edi. Sh.Badriddinov avval otishga hukm qilinib, so’ngra o’lim hukmi 10 yil qamoq muddati bilan almashtiriladi. Uning Muham-madjon Xo’jayev, Abdurahmon Rahmonov, Mahmud-xon Ahmadjonov, Muhitdin Sadixonov, Ibrohimjon Musaxonovlardan iborat 5 ta tarafdori ham uzoq mud-dat qamoq jazosiga hukm qilinadi.

Sovet rejimi sud organlaridagi milliy rahbar xodimlarni qatag’on qilish bilan birgalikda jazo qilichini maorif jabhasidagi ziyolilarga ham qarshi ko’targan edi.

1929-yil 5-noyabrda Toshkentda atoqli jadid ma'rifatparvari Munavvar Qori Abdurashidxonov boshchili-gidagi 38 kishi qamoqqa olinadi. Oradan ko’p o’tmay qamoqqa olinganlaming miqdori 87 kishiga yetdi. TJlarga «Milliy Ittihod» va «Mflliy Istiqlol* tashkilotla-rining a'zosi degan ayb qo’yikli. Tergov jarayoni keyin-chalik Moskvaga ko’chirildi. Bu holat sovet rejimini O’zbek ziyolilarining «millatchiligi»ni fosh qilishga jon-jahdi bilan kirishganligidan dalolat beradi.

Tergov hujjatlarida yozishicha, 1919-yilda Munavvar Qori boshchiligida Toshkentda «Milliy Ittihod» tashkilo-ti maxfiy ravishda tuzilgan edi. 1920-yildan tashkilotning Farg’ona, Samarqand, Buxoro va Xorazmda sho’balari tashkil qilingan. 1920-yil oktabr oyida Munavvar Qorining Buxoro shahriga kelishi va maorif nozixligida ishlashi bilan tashkilotning mintaqadagi markazi Tosh-kentdan Buxoroga ko’chadi. Dekabr oyining oxirida Ahmad Zaki Validiyning Buxoroga kelishi tashkilot faoliyatini yanada kuchaytirib yuborgan. «Milliy Ittihod» tashkiloti a'zolari istiqlolchilik harakatining yetakchilari bilan aloqalar o’rnatib, ularga g’oyaviy rahnamolik qi-lishgan edi.

1924-yil oxirlarida tashkilotning markazi qaytadan Toshkentga ko’chadi. O’zbekiston SSR tuzilgach, 1925-yilda uning asosida «Milliy Istiqlol» tashkiloti tashJcil topadi. Bu paytga kelib sovet tashkilotlarida rahbarlik lavozimlarida faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab mahalliy kommunistlar tashkilotning maxfiy a'zolari edi. Munavvar Qori bilan birgalikda Fayzulla Xo’jayev va Fitrat tashkilot faoliyatida muhim rol o’ynashgan. Biroq «Milliy Istiqlol» tashkiloti totalitar rejim kuchaygan 20-yillarning oxirida siyosiy faoliyatni qariyb to’xtatgan edi.

1931-yil 25-aprelda Moskvada bo’lib o’tgan sud majlisida Munavvar Qori, Salimxon Tillaxonov, G’ulom Ikromov, Mirxalil Karimov, Najmitdin Sheraxmedov, Tolibjon Musaboyev, Asadulla Xo’jaxo-nov, Usmonxo’ja To’xtaxo’jayev, Isroiljon Ibrohimov, Tangriqulhoji Maqsudov, Hasanqori Xoniy, Zaynid-dinqori Nasritdinov, Mulla G’aybulla Dadamu-hamedov, Abdullabek Musabekov, Said Ahroriy kabi 15 millat fidoyisi — «Milliy Istiqlol» a'zolari otishga, qolgan 72 kishi esa uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qilin-di. Lekin qamoqdan deyarli hech kim qaytib kelmagan.

1930-yil avgust oyida O’zbekiston xalq maorif komis-sarligidagi bir guruh rahbar xodimlar hibsga olinadi. Ular ichida maorif komissari Mannon Ramziy (Abdullayev, 1896—1938), uning o’rinbosari Botu — Mahmud Ho-diyev (1904—1938), shuningdek, Oltoy — Bois Qoriyev (1903—1976), Nosir Saidiy va boshqalar bor edi. Ular maorif tizimini «millatchilik og’usi» bilan zaharlaganlik-da ayblanib, bu holat «maorif frontida qosimovchilikning namoyon bo'lishi» deb qoralandi. Botu va uning taraf-dorlari 10 yil qamoq jazosiga hukm qilinadi.

1930-yili Davlat banki apparatida «tozalash» o’tkazilib, ko’plab rahbar xodimlar qamaldi. Boshqa sud ishlari ham o’tkazildi.

Bu ishlarning hammasi O’zbekistondagi yetuk milliy rahbar xodimlar va ziyolilarni tugatishga, xalqimizni totalitar rejim asorati ostida tutib turishga qaratilgan edi.

Bu paytda totalitar rejimda ma'muriy-buyruqbozlik va avtoritar boshqaruvning kuchayishi natijasida qonunbuzarlik hodisalari oddiy holga aylandi. Sovet mustabid tuzumi butun mamlakatda bo’lgani singari O’zbekistonda ham ommaviy qata-g’onlarni avj oldirdi. Yirik davlat va jamoat arboblari, partiya va xo’jalik rahbarlari, ziyolilar, ruhoniylar va har-biylar bilan birgalikda oddiy kishilar: ishchilar va kol-xozchilar ham ko’plab ravishda qatag’on qilindi.

O’zbekistonda siyosiy qatag’onlik 1937-yilning yozi-da ayniqsa avjiga chiqdi. O’zbekiston XKS raisi Fayzulla Xo’jayev, uning keyingi vorislari Abdulla Karimov, Sulton Segizboyev, O’zbekiston Kompartiyasi MK 1-kotibi Akmal Ikromov, moliya xalq komissari (наркомфин) Akbar Islomov, yer ishlari xalq komissari (наркомзем) Rustam Islomov, maorif xalq komissari (HapKOMnpoc) Qosim Sorokin, ichki savdo xalq komissari (наркомпрос) Muhitdin Tursunxo’jayev, sog’liqni saqlash xalq komissari (наркомвнутторг) Karim Abdullayev, O’zbekiston Kompartiyasi MK kotiblari Sodiq Boltaboyev, LXudoyqulov, A.Sexer, bo’lim mudirlari Mo’min Usmonov, Qurbon Beregin, Mir-muslim Shermuhamedov, Kamol Sharipov, Qoraqalpog’iston obkomi kotiblari Davlat Rizayev, Komiljon Alimov, O’zbekiston LKSM MK kotiblari Isroil Ortiqov, F.Tarasov, shuningdek, yaqin o’tmishda mas'ul lavozim-larda ishlagan Rahim Inog’omov, Muxtor Saidjonov, Ota Po’latovich Xo’jayev, Sa'dulla Tursunxo’jayev, Sultonbek Xo’janov, Ubaydulla Xo’jayev, (Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev), Po’lat Soliyev, Mirkomil Mirsharopov, Muinjon Aminov, Muso Saidjonov, Mukammil Burhonov, Abdulhay Tojiyev, Usmonxon Eshonxo’jayev, Jo’ra To’rabekov, Nishonbek Mavlonbekov, D.Manjara, respublikadagi viloyatlar, shahar-lar va tumanlar rahbarlari, boshqa ko’plab xo’jalik xodimlari qamoqqa olinib, tergovdan keyin SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi sayyor sessiyasining qaroriga binoan otib tashlandi.

20-yillarda Turkiston respublikasida mas'ul lavozim-larda ishlagan: Turor Risqulov, Qayg’usiz Otaboyev, Nazir To’raqulov, Sanjar Asfandiyorov, Abdulla Rahimboyev, Nodirboy Aytaqovlar 1937—1939-yillarda qamoqqa olinib, mustabid sovet rejimi tomonidan yo'q qilindi. O’zbekistondagi siyosiy elita «millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib borish»da, shu-ningdek, qurolli qo’zg’olon ko’tarishni tayyorlashda ayblandi.

O’zbekiston jamiyatning hamma tabaqalariga yoyil-gan hibsga olish to’lqini ostida qoldi. Davlat va jamoat arboblari, xo’jalik rahbarlari bilan bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatag’on qilindi. XX asr O’zbek madaniyatining bebaho yulduzlari Fitrat, Cho'1-pon va Abdulla Qodiriy bir kunda — 1938-yil 4-oktabr-da Toshkent shahri atrofida otib tashlandi. 4-oktabrda qamoqqa olingan ko’plab yurtdoshlarimiz ommaviy ravishda qatl qilingan.

Usmon Nosir, Mannon Ramziy, Elbek — Mashriq Yunusov, Bosit Qoriyev, Miyonbuzruk Solihov, Ashurali Zohiriy, Ziyo Said — Qosim Solihov, Muhammadsharif So’fizoda, Ishoqxon Ibrat, Tavallo — To’Iagan Xo’jam-yorov, G’ozi Olim Yunusov, G’ozi Yunusov, G’ulom Zafariy, Otajon Hoshimov, Qayum Ramazonov, Shokir Sulaymon, Anqaboy Xudoybaxtiyev kabi O’zbek xalqining ko’plab ziyolilari: shoirlar, adiblar va olimlar qatag’on qilindi.

Shuningdek, 20-yillarda Germaniya va boshqa mamlakatlarda o’qib O’zbekistonga qaytgan ziyolilar ham qatag’on girdobiga tortildi. Abduvahob Murodiy, Sulton Jabbor, Solih Muhammad, Xayriniso Majidxonova va boshqa ko’plab ziyolilarimiz «Germaniya josusi» sifatida ayblanib, otib tashlandi. Germaniyada o’qib qaytganlardan faqat xorazmlik Maryam Sultonmurodova 15 yillik qamoq muddatidan so’ng, yurtiga qaytdi.

1937—1939-yillarda O’zbekistonda to’qib chiqarilgan soxta ayblovlar bo’yicha 41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortig’i jazolandi, 6920 kishi esa otib o’ldirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937-1953-yillarda O’zbekiston ichki ishlar xalq ko-missarligi — NKVD troykasi (uchligi) tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatag’on qilindi, ulardan 13 ming nafari otib tashlandi. 1936—1940-yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar va olimlardan 5758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4811 kishi otib o’ldi-fishga hukm qilingan edi. Bu ma'lumotlar qizil terror qanchalik keng miqyosda shafqatsiz ravishda amalga oshirilganligining yaqqol isboti hisoblanadi.

Qizil terrorni amalga oshirishda Moskvadan jo’natil-gan O’zbekiston ichki ishlar xalq komissari D.Z.Ap-resyan, uning o’rinbosari L.I.Leonov-Nemirovskiy, Tojikiston ichki ishlar xalq komissari N.A. Zagvozdin, chekistlar Trig’ulov, Akjigitov mash'um rol o’ynadi. Sovet rejimi o’zining bu gumashtalarini ham o’sha yillari otib tashladi.

Shunday qilib, 30-yillarning oxirida O’zbekistonda mustabid sovet rejimi o’z hukmronligining cho’qqisiga ko’tarildi. Kommunistlar demokratiya va shaxs daxlsizli-gi prinsiplarini oyoqosti qilib, har qanday o’zgacha fikr yuritishni zo’ravonlik bilan yanchishga erishdi. Totalitar rejim nafaqat o’ziga qarshi chiqqan minglab millat fi-doyilarini, balki gunohsiz o’n minglab odamlarni ham terror (qatli om) qildi. Sovet rejimi o’zining repressiv (qatag’onlik) siyosatini keyingi yillarda ham uzluksiz davom ettirib, O’zbek xalqi boshiga mislsiz azob-uqubat-larni soldi. Lekin xalqimiz yuragida mustaqillikka bo'l-gan ishonch va istiqlolga erishish orzusi aslo so’nmadi.

Asossiz qatag’on qilingan-larni oqlash aslida Stalin vafotidan so’ng — 50-yillar o’rtalarida boshlangan edi. Natijada o’shanda O’zbekiston bo’yicha qatag’on qilingan(halok bo’lgan va qamoqda o’tirgan)lardan 40000 kishi oqlandi. 80-yil-larning oxirida yana bir guruh kishilar oqlandi. Lekin ularni oqlash kommunistik mafkura talablari ostida amalga oshirilib, bu jarayon oxiriga yetkazilmadi. Buning ustiga ularni oqlash yangi kishilarni qatag’on qilish bilan bir paytda amalga oshirildi. Mustabid tuzum davrida bunday bo’lishi tabiiy edi.