Aniq fanlar

IV. Xorazmiyning geometriyasi
Xorazmiy asarining geometriyaga doir bo’limida «O’lchamlar haqida» turli shakllar (uchburchak, kvadrat, doira, prizma)ning yuzalarini o’lchashda algebraning tatbiqini ko’rsatgan. Bu bilan Xorazmiy geometriyasi Yevklid va Arximed geometriyasidan o’zining mukamalligi bilan ajralib turadi. Xorazmiy doiraning yuzi uning diametrining yarmi bilan aylana uzunligining yarmining ko’paytmasiga teng deb oladi:
R-aylana radiusi. Doira yuzasini hisoblaydigan munosabat kelib chiqadi. Xorazmiy π soni uchun uch xil munosabatni keltiradi:
Xorazmiyning geografiyaga doir ishlari Xalifa al-Ma’mun «Donishmandlar uyi» olimlariga osmon va Yerning batafsil xaritasini tuzishni buyuradi. Bu muammo ustida ko’p olimlar ish olib borishadi, Xorazmiy ularga rahbarlik qiladi. Natijada 840 yilda «Majmui al-Ma’mun» (Dunyo xaritasi) nomli asar nihoyasiga yetkaziladi. Ushbu asarga doir Xorazmiy «Surat al-arz» (Yer surati) nomli risola yozadi. Xorazmiyning ushbu asari juda ko’plab sharqshunos olimlarni qiziqtirib kelgan. Shulardan biri chex olimi Gans Mjik 1926 yilda ushbu asarni to’laligicha arab tilida nashr ettirgan.
Xorazmiyning ushbu asarida 537 joy nomlari, 203 ta tog’ nomlari, dengizlar va orollarning nomlari va nihoyasida daryolarning nomlari berilgan. O’zbek sharqshunos olimi H. Hasanov o’zining «Sayyoh olimlar» (Toshkent, 1981 y.) asarida Xorazmiy «Geografiya»sining yunon olimi Ptolemeyning shu nomdagi asaridan farqini izohlab, uning Ptolemey asaridan ancha mukammalligini ta’kidlaydi. Xorazmiyning ushbu asari sharq mamlakatlari geografiya fani bo’yicha yangi asar hisoblanib, undan juda ko’plab sharq va g’arb olimlari foydalanishgan. Buyuk vatandoshimiz Xorazmiyning asarlari matematika, astronomiya, geografiya fanlarining shakllanishiga ulkan hissa qo’shdi. Xorazmiy fizika fani bilan maxsus shug’ullangan bo’lmasa-da, fizika fanining nazariy asosi bo’lgan algebra, geometriya, trigonometriya fanlarining yaratilishiga munosib hissa qo’shdi. Masalan, amerikalik sharqshunos olim D. Sarton «Xorazmiy barcha zamonlarning eng ulug’ matematiklaridan biridir», — deb ta’kidlaydi. Xorazmiy buyuk olim, murabbiy va ko’pgina tabiiy fanlarning asoschisi hamdir.