Aniq fanlar

Materiya va energiya. Aston va uning shogirdlari elementlarning atom og’irliklari o’lchanganda butun sonlar, 30- elementdan boshlab buzilishini kuzatishadi. Elementlarning atom og’irligi ortishi bilan bu chetlanish sababini Eynshteynning nisbiylik nazariyasidagi energiya va massa orasidagi bog’lanish bilan tushuntiriladi. Bu hodisa «Joylashish jarayoni» yoki hozirda «massa deffekti» nomi bilan ataladi. Aston 1923 yilda unga berilgan Nobel mukofoti sharafiga o’qigan ma’ruzasida quyidagi fikrlarni aytadi: 1 gramm vodorod atomi geliyga aylanganda ajralib chiqadigan energiya Ye =0,0077 ·9·10²⁰ = 6,93 ·10¹⁸ erg = 1,11·10^-11 kal. yoki bu 200000 kvt, soat ishga teng bo’lar ekan. Demak, bitmas tuganmas energiya manbaiga ega bo’lar ekanmiz. Ammo bu energiya juda qisqa vaqtda portlash orqali ajralib chiqadi va uni uddalash muammosi haligacha hal qilingan emas.

N.Bor
(1858-1962)
B or nazariyasi. Rezerford modeliga asosan yadro atrofida aylanma harakat qilayotgan elektron elektrmagnit nurlanishi oqibatida uning energiyasi kamaya borib, yadroga tushib qolishi mumkin va bu atomning barbod bo’lishiga olib keladi. Ushbu qiyinchiliklardan qutilish yo’lini Daniyalik fizik N.Bor 1913 yilda hal etdi. N.Bor 1911 yilda Kopengagendan Kembridjga, so’ngra Manchesterda Rezerford laboratoriyasiga ishga o’tadi. Bor o’z postulatlariga asoslanib spektral qonuniyatlarni va elektronning yadro atrofidagi birinchi radiusi r = 0,556·10^-8 sm ekanligini yoki u atom radiusiga teng ekanligini aniqladi.
Zommerfeld modeli. Bor nazariyasi bo’yicha, elektron aylana bo’ylab harakatlanishi mumkin. Ammo, mexanika qonuniyatlariga asosan, elektron ellips bo’ylab harakatlanishi lozim. 1916 yilda Zommerfeld ko’p o’zgaruvchilarning kvantlash uslubini yaratdi. Zommerfeld Bor nazariyasiga tuzatma kiritib, elektronning massasi uning tezligiga bog’liq ekanligini e’tiborga olib, spektrdagi ba’zi hodisalarni tushuntirishga erishdi. Zommerfeld o’z nazariyasida elektronning yadro atrofidagi holatini to’rtta kvant sonlari: bosh kvant soni, orbital, magnit va spin kvant sonlari bilan aniqlashni ko’rsatib berdi.
Nazorat savollari:
1. Atom tuzilishi to’g’rsidagi Demokrit g’oyasi va yangi g’oyalarning paydo bo’lishiga sababchi omillar.
2. Atom tuzilishi to’g’risida Tomson modeli, uning yutug’i va kamchiliklari nimalardan iborat edi?
3. Atom tuzilishining zamonaviy modeli birinchi marta nazariy ravishda qaysi olim tomonidan e’tirof etilgan?
4. Yadroning β - nurlanishi va atom tuzilishining planetar modeli.
5. Rezerford-Bor modelining yutug’i va kamchiliklari nimadan iborat edi?
b. Atom tuzilishining Zommerfeld modeli.