Animizm və Şamanizm

Heyvanlar, türk xalqları maralın yer (insan) ilə mənəvi aləm (tanrılar) arasında vasitəçi olduğuna inanırdılar. Beləliklə, dəfn mərasimlərində maral qurbanı kəsmək mühüm ayindir. Maralın ruhunun psixopomp (ölülər yerinə canların bələdçisi) olduğuna inanılır. Türk mifologiyasındakı bu maral motivi 13-cü əsrdə Xoylu sufi mistiki Geyiklü Babanın (“maral ata” mənasını verir) nağılında meydana çıxmışdır. Ömrünün sonrakı illərində Bursanın dağlıq meşələrinə çəkilmiş və zahid həyatı yaşamışdır. Müxtəlif mənbələrdə Qeyikli Baba haqqında müxtəlif rəvayətlər var. Biri onun marallara minib, dərilərinə bürünmüş maral sürüləri ilə çöldə necə gəzib-dolaşmasından bəhs edir.
Türk mifologiyasının əfsanələri
Boz Qurd əfsanəsi
Wikipedia
Türk mifologiyasında mifik bir canavar on oğlu dünyaya gətirdi, onlardan biri Asena idi. Qurd bir şərəf rəmzidir və türk xalqının əksəriyyəti tərəfindən anası sayılır.
Rəvayətə görə, gənc bir oğlan kəndinə edilən basqından xilas olan yeganə adam idi. Dişi canavar yaralı oğlanı tapır və sağlığına qayıdır. Daha sonra, Qərbi dənizdən keçərək düşmənlərindən qaçaraq Qoço dağlarının yaxınlığındakı bir mağaraya sığınan canavarı impregnasiya edir. Yarım canavar və yarı insan olmaqla on canlı dünyaya gətirir. Baharlardan biri olan Asena onların lideri olaraq böyüyür və Türk köçəri imperiyalarını idarə edən Asena klanını qurur. Daha sonra ilk türklər Altay bölgəsinə köç etdi.
Ergenekon əfsanəsi
Ergenekon əfsanəsi, qədim türklər dövründəki böyük bir böhrandan bəhs edir. Hərbi məğlubiyyətdən sonra türklər dörd əsr boyunca qapalı qaldıqları əfsanəvi Ergenekon vadisinə çəkildilər. Nəhayət, dağı əridib bir keçid yaradaraq qaçmalarına kömək edən bir dəmirçi idi. Türkləri çölə aparan Asena idi. Yeni il əsnasında Türklərin əfsanəvi Ergenekon qaçışının şərəfinə bir mərasim təşkil edilir.
Sibir türklərinin mifologiyası
Sibirdəki Türk xalqları mifologiyasını ən canlı və rəngarəng saxlayan insanlardır. Bu günə qədər Tenqrizmin müqəddəs ruhlarına ibadət edirlər və əfsanələrini yaşatmağa davam edirlər. Məsələn, Sibirin ən şimalındakı Tundra bölgəsində yaşayan Dolganlar, köçəri köçləri zamanı mamont cəsədlərinə rast gəldilər. Bu heyvanlar 10,000 ildən çoxdur ki, yer üzündən əridilmir. Dolqanlara görə, yeraltı dünyanın ağası Erlik, mamontları ona xidmət edə bilməsi üçün məskəninə apardı. Bu mamontlar həmişə yeraltı dünyaya qapılmışdılar və dünyaya qayıtmağa çalışanlar dondurularaq cəza olaraq dəfn ediləcəklər. Zaman zaman qarşılaşdıqları mamontların cəsədləri yarısı yer üzündə basdırılacaq, yarısı kənarda.
Yakutlar və digər Sibir türkləri, türklərin xeyir-dualarını idarə edən həm yaxşı, həm də pis ruhların mövcud olduğuna inanırlar. Ruhları məmnun etmək üçün dua və qurban kəsilir.
Buddist Türk Mifologiyası
Qızıl ceyran heykəlciyi.
IX əsrdə türk xalqı buddizmi qəbul etmiş və bu dinə əsaslanaraq qurulan ilk böyük türk mədəniyyətini inkişaf etdirmişdir. Uyğur rahibləri Buddizmdən minlərlə müqəddəs kitabı Sanskritdən və çin türkcə. O dövrdə bir çox əcnəbi rəvayətlər türk və qədim türk dastanlarına tərcümə edilmiş, tarix də yazılmışdır. Dövrün ən böyük kitabxanası qırğızların hücumu zamanı (etnik qruplar müntəzəm olaraq döyüşür, bir-birinə basqın edirdilər.) Təəssüf ki, dağıdılan Xotan şəhərində tikilmişdir. Tarixi və türk dastanlarını nəql edən səhifələrin çox az hissəsi qalmışdır, lakin bu bir neçə səhifə kitabların məhv edilməzdən əvvəl nə qədər təfərrüatlı və geniş olduğunu göstərir. Qalan səhifələr arasında maddi həyatı şər kimi qələmə verən əfsanələr var.
Türk mifologiyasındakı bəzi rəvayətlərə görə Buda, ceyran kimi başqa formalarda yenidən canlandı. Nağıllardan biri bir hökmdarın adamları ilə birlikdə minlərlə ceyranı necə ovladığını və öldürdüyünü nəql edir. Ceyranların lideri hökmdara yollarını düzəltmək üçün dəfələrlə verdiyi xəbərdarlıqlardan sonra kişiləri cəzalandıran qızıl ceyran idi.
Türk mifologiyasının Avropadakı təsiri
Qədim türk xalqının Avropaya köç etməsi, mifologiyalarının Avropanın bir neçə hissəsinə inteqrasiya etməsinə səbəb oldu. Bir çox nağıl və dastanın mövzusu hunlar və proto-bolqarlar və ya türk bolqarlarıdır. Məktəbli uşaqlara Türk bolqarlarının Balkanlara gətirdiyi Asparuh dastanı öyrədilir. 'Mart Ana' adlanan bahar festivalı əsnasında Asparuhun nağılını səhnələşdirən pyeslər qoyulur, uşaqların qəhrəman rollarını oynayır.
Nağılda Asparuh Xanın ilk Bolqarıstan dövlətini necə qurduğunu və yaradılış tanrısı Tengri'ye bir fədakarlıq etmək istədiyini izah edir. Ancaq bunu etmək üçün müqəddəs bir mərasimdə şüyüd (bir ot) yandırması lazım idi. Heç bir yerdə şüyüd tapa bilməyən Volqa sahillərindəki Asparuhun bacısı ona bir dəstə şüyüd göndərdi. Bunu bir şahin ayağına bağlayaraq Asparuha göndərərək etdi. Bu günə qədər Türk xalqı şahinləri mifologiyasında əhəmiyyətli bir heyvan hesab edir. Bəzi dastanlarda Hun Atila da əsas mövzudur.
Türk mifologiyasının digər dastanları
Türk mifologiyasının digər dastanlarından bəziləri daxildir

• 
  Manas dastanı: Eposda düşmənlərinə qarşı istismar edən Manas və onun nəslindən bəhs edilir. Epos üç kitaba bölünür. Birincisi Manas hekayəsini, ikinci və üçüncüsü Semetey (Manasın oğlu) və Setək (nəvəsi) həyatından bəhs edir.
  
• 
  Battal Qazi: Müsəlman, övliya şəxsiyyəti Seyyid Battal Qazi Anadolu döyüşçüsü idi. Battal Qazi dastanı 8-ci əsr Əməvi hərbi lideri Abdallah əl-Battalın real həyatdakı hökmdarı və istismarlarına əsaslanır. Əfsanələr türk xalq ədəbiyyatının mühüm bir parçasıdır.
  
• 
  Koroğlu dastanı: Koroğlu dastanı türk xalqlarının, əsasən də Oğuz türklərinin şifahi folklorunda mühüm yer tutan qəhrəmanlıq nağılıdır. Nağıl tez-tez musiqiyə qoyulur və yarışan idmançıları ruhlandırmaq üçün idman yarışlarında oynanılır. Koroğlu dastanın baş qəhrəmanıdır. O, ədalətsiz hökmdarlara qarşı mübarizə aparan, qəhrəmanlıqlar göstərən şəxsdir. Bir çox türk onu Robin Quda bənzər fiqur hesab edir. Oğuz türklərinin köçü və digər etnik qruplarla assimilyasiyası Koroğlu dastanını hədsiz dərəcədə məşhur bir nağıla çevirmişdir.
  
• 
  Danişmənd Qazi: Danişmənd Qazi türkmən generalı, sonra isə Danişməndlərin qurucusu idi. 'Danişmənd nağılı' 13-cü əsr türk dilində Danişmənd Qazinin həyatından, Seyyid Battal Qazinin və fars qəhrəmanı Əbu Müslümün şücaətlərindən bəhs edən epik romantizmdir.
  

nəticə
Mifologiya və rəqəmləri türk xalqlarının gündəlik həyatının vacib bir hissəsidir. Hər bir etnik qrup sayca az olsa da, öz mənşəyi və əcdadları ilə bağlı əfsanə və hekayələrə malikdir. Bəzən qrupların dini ilə mifoloji inancları arasında da çox fərq yoxdur. Bu gün Türk mifologiyası digər mədəniyyətlərə də təsir göstərməsində maraqlı və əhəmiyyətli bir rol oynayır.
Dünyadakı bütün mifologiyaların mənbəyi dastanlar kimi tanınır. Onlardan bəziləri ictimaiyyət tərəfindən tərtib edilmiş əfsanələr, digərləri əfsanələrdir. Türk mifologiyası, digər miflərdə olduğu kimi, mənşəyini dastanlardan götürür.
Ancaq Türk dastanlarında xalqın tarixdəki gerçək insanlarla eyniləşdirilməsi, Türk dastanlarının Mitos olmadığı ilə bağlı ümumi bir yanlışlığa səbəb olduğu müşahidə olunur.
Xüsusilə bu mövzuya bir izahat vermək üçün nəyin və nəyin olmadığını araşdırmalar nəzərə alınmalıdır. Bu tədqiqatların nəticələrinə görə; Tarixdə tanıdığımız insanların əfsanələrinə dastan deyilir.
Mifologiyaya, tarixdə qeyd olunmayan və böyük qəhrəmanların daxil olduğu insanlara təbii xüsusiyyətlərin verilməsi deyilir. Bu ifadəyə görə, Altay-Yakut türklərinin yaranma dastanı, Hunlar Oğuz dastanı, Göktürk, Ergenekon və Bozkurt dastanları kimi digər türk dastanları ümumiyyətlə türk mifologiyasıdır.
Türk mifologiyası dünyada məşhur olan Yunan Mifologiyası kimi bir mif ətrafında inkişaf etməmiş fərqli miflərdən ibarətdir. Ancaq mənşəli hamısı oxşar əfsanələrdir. Bu gün bu miflərdən ən məşhurunu sizə demək istəyirəm.
Türk Mifologiyası - Yaradılması
Müxtəlif yaradılış mifləri olsa da, Altay türklərinin ən məşhur və ən böyük əfsanələridir. Altay Türkləri uzun müddət monqol hakimiyyəti altında olduqları üçün, Altay Yaradan Əfsanəsində monqol təsiri olduğunu düşünmək olar; monqol dininin izləri yoxdur, amma İran mədəniyyətinin təsiri daha çox görünür.
Bunun səbəbi Göktürk eramızdan əvvəl türklər arasında İran təsiri və İranla mədəni əlaqələrin olması idi. Bundan əlavə, Altay yaradıcılıq dastanının təsiri Manichaeism dindir. Ancaq bunun ən əhəmiyyətli təsiri, köhnə Orta Asiya adətləri və inancları ilə əridilməsidir.
Türk mifologiyasında Altay yaradılışının əfsanəsində bir çox fərqli hesab var. Bu mifə görə, bütün kainatın yaranmasında yalnız iki varlıq var. Bunlar tanrı Ulgen və Erlikdir. Eposda, kainat heç bir şey olmadığı halda, yaxşılığın rəmzi olan tanrı Ulgen və pisliyin rəmzi olan Erlik uçurdular.
türk mifologiyası
Türk mifologiyası
Altaik yaradılış dastanının fərqli bir şərhinə görə Ülgenin böyük Tanrının özü olmadığı görüldü. Məlumdur ki, Kayra xanın Tanrı Ulgendən əvvəl olduğu bütün kainatın yaradıcısı idi. Kayra xan göyün on yeddinci mərtəbəsində yerləşir. Bu məlumatlara əsaslanaraq Ülgen, göydəki üç böyük Tanrıdan biri olaraq xatırlanır. Yaratma gücü Ülgenə qadın Ana ruhu tərəfindən verildi.
Ülgen və Erlik
Fərqli bir povestə qayıtsaq, Ülgen, bir yaxşılıq Allahıdır; ayın, günəşin və ulduzların üstündədir. Göyün on altıncı mərtəbəsində yaşayır. Qızıl qapılı sarayı və qızıl taxtı olan Ülgen, çox vaxt insan kimi təsvir olunur. Ülgenin çox sifətləri var.
Dualarda ağ parlaq, parlaq Hakan, səs-küylü, kostikli, şimşək kimi ifadələr söylənildi. Şimşekçi ifadəsi Yunan mifologiyasından Zevsi xatırladır. God Ulgen, insanın və dünyanın yaranmasında aparıcı rol oynayır. Göyləri, günəşi və ayı yaratdı. Atmosfer hadisələri təşkil edir və ulduzları idarə edir. Ülgenin yeddi oğlu və doqquz qızı var.
Eyni əfsanənin fərqli bir rəvayətinə görə, Kainatın varlığından əvvəl Ülgenlə birlikdə olan Erlik, bəzilərində Ülgen tərəfindən yaradılmışdır. Ancaq türk mifologiyasındakı bütün dastanlarda Erlik şeytanın özüdür. Bəzən cəhənnəmdə, bəzən göyün beşinci və ya doqquzuncu mərtəbəsində oturur.
Hər növ pisliyin daimi simvoludur. Allah Ulgen ilə daim müxalifətdədir. Dəmir, qılınc və qalxanla, ümumiyyətlə, öküz üzərində kişi şəklində təsvir edilmişdir. Erlikin 9 oğlu və 9 qızı var. Türklər tərəfindən İslam qəbul edildikdən sonra Erlik, əsasən Şeytan və Cin kimi varlıqlar ilə birləşdi.
DİQQƏT: Türk mifologiyasında Yeni il və şam ağacları bəzək ənənəsi
Kainatın və ilk tanrıların yaradılması Altay yaradıcılıq dastanında bu şəkildə inkişaf edərkən, digər tanrıların və tanrıların mifləri fərqli əfsanələrlə qarışdı və səpələndi.
Türk mifologiyasının tanrıları
Ümumiyyətlə məşhur türk mifologiyası Tanrı, tanrıça və müqəddəs ruhlardır; Yenisey kitabələri, Gökturk əfsanələri, Yakut Türkləri əfsanələri və Altay Yaradılması əfsanələrinin fərqli rəvayətlərindən əldə edilmişdir. Bu Tanrı ilahəsi və müqəddəs ruhlardan bəziləri kimi tanınır;
suyla
Altay, Yaradılış dastanına görə insanları qoruyan bir ruhun adıdır. Su, ay və günəş hissələrindən yaradıldı. İnsanları qoruyur və onların arasında yaşayır.
Qartal kimi yaxşı görünən gözləri var. Ülgenə xidmət edən ruhlardan biridir. Onun işi insanlara onun həyatında ola biləcəyini bildirməkdir. Karlık adlı ruh Suylanın ən yaxşı dostu hesab olunur.
Karlik
Su ilə görünən şey, eyni vəzifəsi olan bir ruhdur. Tüstü ilə görünür.
UTKUCI (UTKUCI)
Allah Ülgenə təqdim olunan qurbanı alan, səmada şamanı qarşılayan və Ülgenə istəklərini çatdıran müqəddəs ruhdur. Yolda şamanı müşayiət edir. Adı cinsiyyətə cavab verən deməkdir.
YO KAN
Yerdəki tanrıların ən güclülərindən biridir. Ülgenin evinə çatdığı düşünülən bir şamın olduğu dünyanın mərkəzində yaşayır. Heyvanların və təbiətin qoruyucusudur. Böyük fıstıq ağaclarında oturub qasırğa şəklində yaşıl ərazilərdə gəzib dolaşdığına inanan bu tanrı təbiətə vurduğu zərər üçün çox kədərli bir şəkildə ağladı.
TALAY QANU
Talay Kan dənizlərin hökmdarı, ölülərin qoruyucusu və yer üzündəki bütün suların tanrısıdır. Ev on yeddi dənizin qovşağında yerləşir. Yunan mifologiyasında Poseidon'a uyğundur.
AYIZIT
Yakut Türklərindəki uşaqları qorumaq, uşaq dünyaya gətirmək və yeni doğulmuş qadınların köməyinə gəlmək düşündüyü bir mifoloji varlıqdır. Göydəki süd gölünə gedir və həmin göldən bir damla su və süd uşağın boğazına gətirir. Bu damla uşağın canı və ruhudur.
Beləliklə, bu tanrıçanın gücü sayəsində uşaq həyatına başlayır. Hamilə qadının doğuş ərəfəsində göydən endiyinə və hamilə qadının doğuş ağrılarını yüngülləşdirmək üçün yanına dayandığına inanılır. O, müqəddəs bir rəng olan bir quş quşu və ağ kranla təsvir edilmişdir.
Umay
İlahə Umay haqqında məlumat Göktürk Yazılarından gəlir. Türk mifologiyasında Umay haqqında müxtəlif dastanlar var. Yakut türklərinin mifologiyasında Ayızıt ilə oxşarlıq var. Bir çox yerdə qadınları, uşaqları və təbiəti qoruyan və torpağı bərəkətli edən bir tanrıça kimi təsvir edilmişdir.
Anadolu Türklərində, "al board ası" adlandırılan analıq qadınlarının, uşaqlarını qaçırdıqları güman edilən həyat yoldaşından Umay tərəfindən qorunduğuna inanılırdı.
Onu Ana Təbiəti də adlandırsalar da, əsasən Azərbaycan türkləri arasında Humay kimi ifadə olunur. Bəzi mənbələrdə Ülgen ilə birlikdə dünyanın yaranmasında iştirak edir. Huma quşu onunla bir çox motivlərdə baş vermişdir.
Türk Mifologiyasının elementləri digər mifologiyalardakı miflər qədər dəqiq və nizamlı deyil. Səpələnmiş və şamanist ünsürlərdən ibarətdir. Buna görə Yunan mifologiyasında olduğu kimi mövzu ilə bağlı dəqiq və ətraflı məlumat verə bilmərik.
Oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm ...
Mənbə;
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel - Türk Mifologiyası Cild 1-2
Yaşar Çoruhlu - Türk mifologiyasının konturu
Cəlal Beydili - Türk Mifologiyası Ensiklopedik Sözü